Yazıldığı İlay: 7 Rəbî’u’l-əvvəl 918 = 23 May 1512
Dönəm: Səfəvi Çağı
Saxlandığı Yer: Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi, № 5460
Yazı: Qırıq nəstə’liq
Şah İsmail 1512 ilində əmirlərindən biri olan Əhməd Ağa Qaramanlı’nı Türkcə bir məktubla Turğut oğullarından Musa Bəў’ə göndərib Anadolu’da Qızılbaşlıq pqopaqandası üçün bir girişimdə bulunur. Bu sov, Türkcə düzənlənmiş olub Sultan Səlim’iŋ taxta oturmasından ancaq 1 ay soŋra göndərilmişdir. Bəlgə Osmanlı yurdlarında, özəlliklə Anadolu’da Qızılbaşlarıŋ geŋiş bir mürid ağınıŋ (şəbəkəsiniŋ) varlığını isbatlayır. Pitikdə Qızılbaş şahı Qaramanoğulları Bəўliўi’nə bağlı əŋ böyük Türkman oymağı olan Turğudlularıŋ bəўindən Qızılbaş elçisi Əhməd Ağa Qaramanlu ilə bağlantı qurması, onuŋ buyruqlarına uyması, ayrıca bölgədəki etkinliklərindən ayrıntılı arayış vermələri istənilir.
Bu pitik üzərinə ilk bilgiləri Ş. Tekindağ vermişdir: “7 Rebiü’l-evvel 918 (=Eylül 1512) tarihli olup Emir-i A’zam-ı Ekrem Musa Durgud-Oğlu’na, iftihâru’l-e’âzim ve’l-a’yân Ahmed Aka Karamanlu’nun o tarafa gönderildiğini bildiren Şah İsmail’in bu fermânında: «el-hükmü li’llah Ebu’l-Muzaffer İsmail Bahadur sözümüz» ibâresini hâvî tuğranın altında 12 imâmın isimleri yazılı mühür bulunmaktadır, bk. Top. Sar. Müz. Arş. Nr. 5460.” [1]
Faruk Sümer’iŋ verdiўi bilgiyə görə: “Turgutlular, Karaman Eli’nin Osmanlıların eline geçmesinden sonra da siyasi bir kuvvet olarak varlıklarını bir süre daha devam ettirmişlerdir.” [2] “Safevî Devleti’nin kuruluşu ve gelişmesine dair müellifi meçhul bir kaynakta 906’da (1500-1501) Erzincan’da Safevî şeyhi İsmâil’in huzuruna gelenler arasında Karamanlı müridlerin de bulunduğu bildirilmektedir. İsmâil, şah olduktan sonra 918’de (1512) Turgutoğulları’ndan Mûsâ Bey’e gönderdiği Türkçe bir mektupta Karamanlı Ahmed Ağa’nın isteğiyle hareket olunmasını ve onunla söz birliği edilerek vuku bulan hadiselerin bildirilmesini yazmıştı. Şah İsmâil’in ölümünden beş yıl sonra (935/1528-29) Tahmasb’ın emîrleri arasında Turgutoğlu Hasan Sultan’ın adına rastlanır. Hasan Sultan, Tahmasb’ın Horasan seferine katıldı. Hasan Sultan’dan başka yine aynı aileden Kasım Ali Bey de adı geçen hükümdarın hizmetinde bulunuyordu. Şehzade Bayezid’in emîrlerinden Pîr Hüseyin Bey şehzadeyle İran’a gitti ve orada kaldı. Safevî hizmetinde bunlardan başka Turgutlu beylerine rastlanmaz.” [2]
Tufan Gündüz, Şah İsmail’iŋ Turğutoğlu Musa’ya 1512 yılında gönderdiği bu nâmə ilə Qaraman bölgəsindəki müridlərini yönləndirmək istədiўini bəlirtməkdədir [4]. Bu pitikdən 2 il qədər soŋra iki Türk dövləti Çaldıran Savaşı ilə qarşı-qarşıya gəlir.
Özgün Yazı:
ابوالمظفر [اسماعیل بهادر] سوزومیز
امیر اعظم اکرم موسی دورغوت اغلی عنایت و شفقتمزه امیدوار اولندن صونکره شیله بیلسون کیم افتخار الاعاظم و الاعیان احمد اقا قرامانلو اول طرفه کوندردوک و اول یرنک اختیارلکنی کندونه شفقت ایتسونک کرک کیم مشارالیه سوزوندن و مصلحتندن چخمسون و متابعت و یاردم او انکا قیلسون کیم انشاالله تعالی هرنه کیم ایتمک مرادی و استکی اولسه حاصل دور. کوندن کونه هر ایش واقع بولسه احمد اقا اتفاقی ایله درکاه معلامزه بیلدورسونلر کیم هر نوع بویرغمز اولسه عمل ایتسون کونکلیمزه خوش دوتوب مرحمتمزه امیدوار السون. تحریراً ربیع الاول سنه ۹۱۸.
Çağdaş Oxunuş:
ابوالمظفّر ایسماعیل باهادور سؤزوموز
امیرء اعظمء اکرم موسی دوُرغوت اوْغلو عنایت و شفقتیمیزه اومیدوار اوْلاندان صوْنرا شؤیله بیلسون کیم إفتخار الاعاظم و الاعیان احمد آقا قارامانلو اوْل طرفه گؤندردوک و اوْل یئرین اختیارلیغینی کندینه (بیله‌سینه) شفقت ائتسون. گره‌ک کیم مُشارإلیه سؤزوندن و مصلحتیندن چخماسون و متابعت و یاردیم اوْ آنگا (اونا) قیلسون کیم انشاالله تعالی هرنه کیم ائتمک مرادی و ایسته‌گی اوْلسا حاصل‌دور. گوندن گونه هر ایش واقع بوُلسا احمد آقا اتفاقی ایله درگاهء معلّامیزا بیلدورسونلر کیم هر نوع بویروغوموز اوْلسا عمل ائتسون؛ کونلوموزه (کؤنلوموزو) خوْش دوتوب مرحمتیمیزه اومیدوار اوْلسون. تحریراً ربیع الاوّل سنه ۹۱۸.
Oxunuş (T.A.):
«[1] [Əl-hükmü Billâh] Əbu’l-Müzəffər [İsmâ’il Bahadur] SÖZÜMİZ (Tuğra):
[2] Əmir-i ə’zəm-i əkrəm Mûsâ Durğut oğlı ‘inâyət və şəfqətimizə
[3] ümîdvâr olandan son͡gra şöylə bilsün kim iftixârü’l-ə’âzim
[4] və’l-ə’yân Əhməd Âqa Qaramanlu ol tərəfə göndərdük və ol yerin͡g ixtiyârligini kəndünə şəfqət etsün͡g.
[5] Gərək kim müşârüniləyh sözündən və məsləhətindən çıxmasun və mütâbə’ət və yardım o an͡ga (ona) qılsun kim inşâallâh
[6] tə’âlâ hər nə kim etmək murâdı və istəgi olsa hâsildür. Gündən-günə hər iş vâqe’ bulsa
[7] Əhməd Âqa ittifâqı ilə dərgâh-ı mu’əllâmıza bildürsünlər kim, hər nəv’ buyruğumuz olsa ‘əməl etsün; kön͡glümüzü xoş dutup, mərhəmətimizə ümîdvâr olsun. Təhrîrən [fî] 7 Rəbî’u’l-əvvəl sənə 918» [5/6/7]
İngiliscə Çevirisi (Floor: 2013):
“After being sure of our clemency and favor his excellency Amir Musa Durghut, let him know that we have sent the honor of the great and notables, Ahmad Agha Qaramanlu to the side, and whatever he requires or commands should be complied with, and he should be obeyed and assisted in all things. God willing whatever his desires are will be fulfilled. Daily reports of what is happening should be submitted to the high court both by Ahmad Agha and Amir Musa so that all our orders are implemented and thus they gain our gracious favor. Written 7 Rabi al-Avval 918.” [7]
PİTİЎİŊ DİL ÖZƏLLİKLƏRİ:
Adel Allouche’niŋ (1983) də [5], soŋrakı yayınlarıŋ da (Willem Floor & Hasan Javadi: 2013 [7], Aydoğmuşoğlu: 2013 [6]) yaŋlış oxumaları pitiўiŋ Azərbaycan Türkcəsi özəllikləri daşımasından qaynaqlanmaqdadır: olandan (Osm. olduqdan), bildürsünlər, gərək kim çıxmasun vb.
Buŋa qarşılıq Ortaq Oğuz Türkcəsindəki birsıra sözlərə də tuş gəlinir: kəndü (öz), bulsa (tapsa).
Pitiўiŋ yazıtörəsi (orthography) isə bütünüylə Osmanlı gələnəўindən ayrışır, Doğu Türkcəsi özəllikləri göstərir:
- Sağır Ne səsi Nef (ڭ) ilə deўil, Çağatayca kimi NK [n͡g] ilə açıq biçimdə yazılmışdır: an͡ga (انکا) ⇔ Osmanlıca. aŋa (اڭا), son͡gra (صونکره) ⇔ Osm. soŋra (صوڭره),
- X səsiniŋ varlığı görülür: çıxmasun (Osm. çıqmasun).
- Ortaq Oğuz Türkcəsi dönəmində olduğu kimi Türkcə sözlərdə də üŋlülər (sait) Osmanlı sâhəsiniŋ tərsinə hərf yerinə hərəkə ilə də göstərilmişdir: istək (استك), olsun (السون), şöylə (شیله).
Dönəmiŋ tapusal (rəsmi) yazışması üslubunda olsa da pitikdə Osmanlı yazışmalarında çox da işlək olmayan özgün Türkcə sözcüklərə yer verilmişdir: buyruq (Osm. əmr ü fərmân), yardım (Osm. muâvənət), istək (Osm. murâd), iş (Osm. əmr), bildirmək (Osm. iş’ar etmək), …
___________________________
- Tekindağ, M. C. Şehabettin. “Yeni Kaynak ve Vesikaların Işığın Altında Yavuz Sultan Selim’in İran Seferi”. İstanbul Üniversutesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Cild 17, Sayı 22 (Mart 1968): 49-78.
- Sümer, Faruk. “Turgutlular”, İslâm Ansiklopedisi 12/2 (1988): 120-122.
- Sümer, Faruk. “Turgutlular”, İslam Ansiklopedisi, Cilt: 41; s. 421.
- Gündüz, Tufan. Son Kızılbaş Şah İsmail. İstanbul: Yeditepe, 2010, s. 123.
- Allouche, Adel. The Origins And Development Of The Ottoman Safavid Conflict, Klaus Schwarz Verlag - Berlin: 1983. (Türkcəsi isə: Osmanlı-Safevî İlişkileri (Kökenleri ve Gelişimi), Çev: A. Emin Dağ, İstanbul: Anka, 2001). Burada da (s. 168/169) köçürülən mətndə birneçə yaŋlışlıq gözə çarpar: şefkatimiz ➤ şəfqətimizə, بلسون = bilsün, مرنکه = yerin͡g, اتمسون = etsü(n)g, مصلحتدن = məsləhətindən, اونکا = o an͡ga, امردار ➤ ümidvâr, کونلیمزه = kön͡glümüzə.
- Cihat Aydoğmuşoğlu, Safevî Çağına Ait Üç Türkçe Mektup ve Değerlendirilmesi, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 53, 2 (2013) 411-420. (Adel Allouche’niŋ Appendix C’dəki düzgüsünü özül alan bu çalışmada da birçox yaŋlış oxumaya yol verilmişdir: olundın sonra ➤ olandan son͡gra, şefkatimiz ➤ şəfqətimizə, ihtiyarlığın ➤ ixtiyârligini, kendüye ➤ kədünə, maslahatdan ➤ məsləhətindən, onga ➤ o an͡ga, isteği olsun ➤ istəgi olsa, ümiddâr ➤ ümîdvâr).
- Willem Floor & Hasan Javadi (2013). The Role of Azerbaijani Turkish in Safavid Iran, Iranian Studies, 46:4, 569-581. Bu qaynaqdakı birçox yaŋlış yazılaşdırma tərəfimizdən düzəldildi. Bu çalışmada Musa Durğut adı daxı “دوغورت” biçimində yaŋlış düzülmüş, “Doghurt” biçimində yaŋlış oxunmuşdur. Ərəb hərfli yeŋidən düzülüşdə çox sayda yaŋlış köçürməyə yol verilmişdir: شفقتمز ➤ şəfqətimizə, اولندون ➤ olandan, هرنکه ➤ yerin͡g, اونگا ➤ o on͡ga, گونلیمزه ➤ kön͡glümüzə, امردار ➤ ümîdvâr, …
Toğrul Atabay
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder