Dünyada əŋ çox satılan filmmusiqisi Azərbaycan temalarına dayanır…
Braveheart (Qurdürək: 1995), Apocalypto (Qiyâmət: 2006) kimi kinofilmləriŋ ünlü Avstralya kökənli ABD’li yönətməni Mel Gibson’uŋ Nasirə'li İsa'nıŋ yaşamınıŋ soŋ on iki saatını aŋladan və bütün dünyada səs salan Tutqu (İsa’nıŋ Çiləsi: The Passion Of The Christ, ABD: 2004) filminiŋ öŋəmli bölümlərində Azərbaycan musiqisi işlənmişdir. Filmiŋ bitim titrajında da başda “Azeri” qeydiylə suŋulan ‘soundtrack’ Göksel Baktagir və Yurdal Tokcan deyə iki Türk tərəfindən yazılıb îfa edilmşdir:
Tutqu filminiŋ musiqisi John Debney tərəfindən düzənlənmişdir. Musiqi dəŋətçiliўi Peter Afterman, ək musiqi Jack Lenz’ə aiddir. Əsərdə ünlü musiqiçilərdən Shankar və Gingger qatqıda bulunmuşdur. 1966 Türkiyə-Qırxlareli doğumlu Göksel Baktagir ile birlikdə yorumladıqları ‘Azəri’ adlı əsəri Passion of Christ (Hz. İsa'nıŋ soŋ 12 saatı) filminiŋ müzikləri arasına girən 1966 Türkiyə-Ordu doğumlu O. Yurdal Tokcan, Cənnətiŋ Xanlığı (Kingdom of Heaven) adlı Hollywood filminiŋ müziklərində də icraçı olaraq yer almışdır. İsa'nıŋ çarmıxa gərilişi sırasında fondakı msuiqi bu əsərdir və Göksel Baktagir’lə Yurdal Tokcan birlikdə icra ediblər (gəlgörki sözdə Erməni musiqisi tanıdımı üçün əmcəўini təndirə yapan Türkiyə medyasından bir Taŋrı’nıŋ qulu da çıxıb bu olayı yazmamışdır!).
Filmiŋ əŋ acılı səhnələrində arxa fonda balaban ağırlıqlı sızltılı Azərbaycan musiqisi eşidilir. Özəlliklə İsa’nıŋ xacı daşıdığı epizodlarda. CD’dəki 6-cı parça “Song of Complaint” (Yaxınma Mahnısı) isə birbaşa bir Azərbaycan parçasıdır və Göksel Baktagir ilə Yurdal Tokcan tərəfindən îfa edilmişdi. İsa’nıŋ xaca qaldırıldığı epizodda balaban öŋçülüўündəki bu sızıltı əŋ doruq nöqtəsinə çatır. Sızıltı bitdiўində İsa da “qurtarır”; can verir.
İlgincdir ki:
Tutqu filminiŋ Azərbaycan musiqisi izləkləri təməlində düzənlənən albomu qısa sürədə Star Wars (Ulduzlar Savaşı) filmüziўindən soŋra dünyada əŋ çox satılan albom sanına malikdir.
Sony/BMG şirkəti tərfindən yayımlanan filmmüziўində bu parçalar yer almışdır:
1 - The Olive Garden/Night Sky 2 - Bearing The Cross 3 - Jesus Arrested 4 - Peter Denies Jesus5 - The Stoning 6 - Songs of Complaint 7 - Simon is Dismissed 8 - Flagellation/Dark Choir/ Disciples 9 - Mary Goes to Jesus 10 - Peaceful But Primitive/Procession 11 - Crucifixion 12 - Raising The Cross 13 - It Is Done 14 - Jesus Is Carried Down 15 - Resurrection
(Bütün albom bu izlikdən endiriləbilər: http://rs4.rapidshare.com/files/31172080/Passionbyreydeefpem.rar)
“The Passion Of The Christ Soundtrack” John Debney kimi bir musiqi əriniŋ əlindən çıxma bir iş olduğundan yava olması özlüўündən gözlənəbilməzdi də. Kompozitoruŋ diўər önəmli işlerini xatırlayacaq olursaq: Scorpion King, Spider Man 2, Bruce Almighty, The Replacements və Star Trek seriləri. Çıxardığı albomlarıŋ hamısı bəlirli bir sayını aşmış və heyranları çox artıq olan albomlar. John Debney'iŋ albomlarınıŋ hamısında hâkim olan bir hava vardır; bu albomda isə —Azərbaycan musiqisinə özgü o ‘sızı’ izləўi ilə— nisgil və üzüntü tüm albom boyunca tam aŋlamıyla duyulabilməkdədir. Xor voкalları düdük (duduq) çalğısıyla dinləyicilərə musiqi şöləni (ziyâfəti) çəkir. Albomuŋ ilk parçası “Olive Garden” İsa'nıŋ yaxalandığı səhnədə çalan bu parça (normal olaraq) ağıd və bolca düdük içərir. Filmiŋ türcəlində (generic) də qullanılan ikinci parça (Bearing The Cross) xor voкalları, vurmalı çalğılar (zərb âlətləri) və düdüklə îfa edilir. 3. “Jesus Arrested” yer- yer xızlanan və yavaşlayan qarğa səsləriniŋ qullanıldığı ilginc bir parçadır. 4. “Peter Denies Jesus” bə’zi fraqmentlərdə işlənilən və filmiŋ əŋ öŋəmli yerlərində girib filmiŋ geŋəl havasını yaŋsıdan parçadır. Albomdakı əŋ yanıqlı 2 parçadan biri 5. “The Stoning” İsa'nıŋ işkəncə səhnələrində çalındığı üçün dincsiz edici bir özəlliўi var; vurmalı çalğılar, dəўişik üfləməliləriŋ olduğu bir parça. 6. “Song Of Complaint” özünü bəlli edən parçalardan (əŋ üzünclü 2-ci parça) İsa'nıŋ işkəncədən özündən keçib düşdüўü anlarda araya girir; diŋlərkən ağlamamak için çətin tutursuŋuz özüŋüzü. 7. “Simon is Dissmissed” da fərqli olaraq tuluq zurnası (gayda: bagpipe) qullanılmış; hərəkətli başlayıb yavaş soŋlanır. 8. “Flagellation Dark Choir Disciples” huzurlu başlayıb huzursuz bitən bir parça olduğu üçün tədirginlik duyğusu verir. 9. “Mary Goes To Jesus”da muziqiniŋ yüksəldiўi-alçaldığı yerlər yaman olub; çalğılar yenə dəўişmir (xor voкal, tütək,vurmalı). 10. “Peaceful But Primitive Procession” yer-yer “Jesus Arrested”a bəŋzəyir; ancaq burdakı voкalı bir bayan yapdığı üçün dəўişik hava yaxalamış. 11. “Crucifixion” cərgəsəl (кlasiк) kino temaları kimi kaman (sкripкa/ violin) seansıyla başlayır və düdüklə bitir. Albomdakı əŋ uzun mahnı (7.38) olduğu üçün biraz sıxıcı olabilər. 12. “Raising The Cross” çox gürültülü bir biçimdə başlayır və hardasa yox deyiləcək bir səsə alçalır. 13. “It is done” xoş bir voкalla başlayır, ast səslə çalınmış bir parçadır. 14. “Jesus is Carried Down” qarğanıŋ göz oyduğu səhnədə çalır; bir öŋcəki parçanıŋ girişindəki voкal bunda da davam etdirilib. 15. və soŋ mahnı isə hamısına bir parça bəŋzəyən gözəl bir qapanışdır.
Ələşdirmənlərə görə, Debney'iŋ Hollywood'dakı uğraşı (career), “İsa'dan öŋcə” və “İsa'dan soŋra” olmaq üzərə ikiyə ayrılır. John Debney “İsa'dan öŋcə” 'Bruce Almighty', 'Elf', 'Liar Liar', 'The Scorpion King' ve 'The Relic' kimi daha çox кomedi və vuruşma filmləriniŋ musiqilərinə qol çəkən Hollywood'uŋ ötəri sayılır bəstəçilərindən biriydi. Ancaq 2003 oкtiyabrında yapdığı bir telefon görüşməsi, Debney'iŋ uğraşını dərindən etkilədi. Xəttiŋ obiri ucundakı, yoldaşı da olan Icon Productions'ıŋ ürədimçilərindən Stephen McEveety idi: “Stephen məŋə, üzərində çalışdıqları filmiŋ müziўiniŋ bir cürlü istədikləri kimi olmadığını söylədi və məndən —mümkünsə— bu qonuda onlara yardımçı olmamı istədi". Debney, Radikal’la danışığında, filmiŋ adını eşitdiўində bərk həyəcanlandığını söylədi: “Stephen'dan, nələr yapıb yapanmayacağımı görmək məqsədiylə məŋə filmi izletdirməsini ricâ etdim. Filmi izlədim və inanıŋ, duyğusal olaraq özümdən keçdim". Sözükeçən film, Mel Gibson'ıŋ daha göstərimə girmədən olay yaradan 'The Passion of the Christ'i idi (Film Türkiyə'də 'Tutku: Hz. İsa'nın Çilesi' adıyla göstərimə girdi). Debney o telefon görüşməsini apardığı günü izləyən həftəsoŋunu, film üçün birzadlar bəstələyərək keçirmiş. Daha soŋra bəstələdiklərini —ki bunlardan biri, filmiŋ fraqmentində qullanılan və ‘soundtrack’ albomunda da yer alan 'The Resurrection' yə’ni 'Diriliş' idi— Gibson'a diŋlətmiş və işi 'qapmış'. “Mənim üçün böyük oŋurdur. Duyğusal olaraq özümdən keçmə nədəninə gəlincə, tamâmən şəxsidir”. Debney də, filmiŋ yönətməni, yapımçısı və senaristlərindən Gibson kimi Кatolik’dir. Debney üçün bu filmiŋ muziqisini düzəltmək, ibâdət etmək kimi bir zad: "Bugünə dək, кomedidən tutuŋ da aкsiyona dək 60'ıŋ üzərində filmiŋ muziqisini düzəltdim. Ancaq 'The Passion of the Christ', bugünə dək düzəltdiўim və bundan soŋra düzəldəcəklərim arasında əŋ dramatik, özəl və də kimsəl olanı deyəbilərəm. Bunuŋ bir parçası olduğum üçün böyük oŋur duyuram". Debney 'The Passion of the Christ'ın musiqisini yaxlaşıq dörd ayda tamamlamış və bu sürədə, filmiŋ nədən olduğu dartışmalar ya da uğradığı suçlamalardan etkilənməmiş. Çünkü Debney'ə görə, 'The Passion of the Christ'iŋ 'anti' heçbir zadla ilgisi yox. Film, sevmək və bağışlamaq üzərinədir: "Mənim düzəltdiўim musiqiylə insanlara söyləmək istədiўim zadla Mel'iŋ yapdığı filmlə insanlara aŋlatmaq istədiўi zad eynidir: Bu film, insanları birləşdirmək istəyir, ayırmaq deўil; onlara ‘xoşgörü’nü, bağışlamağı və sevməўi aŋladır". Öŋcəki İsa filmlərindən ağla ilk gələn, Martin Scorsese imzalı “Günaha Soŋ Çağrı”dır. “İsa'nıŋ yaşamını anladan diўər filmlərin musiqiləri, mənim çalışmamda etkili olmadı. Elə içlərindən ağlımda qalan, 'Günaha Soŋ Çağrı'nıŋ filmmusiqisiydi ki o da gerçəkdən görkəmliydi. O ‘soundtrack’də çalan musiqiçilərdən Shankar və Gingger, 'The Passion of the Christ'iŋ ‘soundtrack’i üçün də çaldı. Bu filmiŋ musiqilərini düzəldərkən salt üzərində durduğum, özəl olması və dünyanıŋ çeşidli bölgələrindən dadlar daşımasıydı” deyir Debney və bu fikriŋ özüldə Gibson'a âid olduğunuŋ da altını çizir: "Mel, filmiŋ musiqiləriylə də çox ilgiliydi. Voкallarda bilə yer aldı və məŋə sürəkli, bu filmiŋ musiqisiniŋ fərqliliklərə yer verməsini istədiўini söylədi”. John Debney də onuŋ bu ricâsını hərfi-hərfinə yerinə gətirib. Filmiŋ musiqisi —ki 'The Passion of the Christ'iŋ təkcil gözəl yanlarından biridir— modern və gələnəksəliŋ etkiləyici bir qaynaşımıdır. ‘Soundtrack’də Ortadoğu’dan Avropa'ya hətta buralara dək birçox yeriŋ gələnəksəl çalğılarına yer verib. “Soundtrack’də Erməniləriŋ duduğu [!], Çinliləriŋ 'erhu'sunu, siziŋ (Türkləriŋ) uduŋuzu da qullandıq”. Onuŋ Erməni çalğısı deyə tanıdığı isə Azərbaycan çalğı âlətləridir!
Duduq dedikləri bütün Qafqazlarda —özəlliklə Batı Azərbaycan’da— qullanılan əskicil Azərbaycan çalğısı ‘düdük/tütək’dir (T. tütmək: tüstünüŋ, qoxunuŋ havaya yayılması). "Böyük Sovet Ensiklopediyası"nıŋ 3-cü buraxılışı (1973, İngilis dilində: Great Soviet Encyclopedia) belə bir bilgi yer almışdır: "DUDUK [R. дудук] (Türkcə ‘düdük’dən), təxminən 300 mm uzunluqda borusu, doqquz barmaqdəliўi olan və ikiqat qamışlı bir üfləməli çalğı aləti. Çoxunluqla qoşadüdük çalınar, biri tək ton (ayaqlıq tuşu) tutdurarkən, bir ifaçı melodiyanı çalar. Düdük Qafqaz xalqları arasında geŋiş yayılmışdır.” (8-ci cild, s. 438).
Erməniləriŋ Türkcə ‘tütək~düdük’ sözündən aldığı adıyla ‘Duduk’ dedikləri (ərik ağacından), Azərbaycan'da ‘Balaban~Tütək~Düdük’ (tut ağacından), Dağıstan'da ‘Yastı Balaman’ (qızılcıq ağacından), Gürcüstan'da ‘Duduki’ və Türkiyə'də də ‘Mey’ (cəviz ağacından) olaraq geŋiş bir coğrafiyada icra edilən —az fərqlilik də olsa qardaş çalğılar və eyni tür çeşidləmələri sayılan— 1500 illik (bəlkə daha da yaşlı) bu üfləməli sazıŋ doğma yurdu Azərbaycan’dır.
Nə var ki Azərbaycan uyğarlıq və musiqi əsərləri kimi bu çalğı da —qəzâdan Qafqazlarıŋ əŋ soŋ qonağı olan— Ermənilər tərəfindən yiyələnir! Əŋ soŋ ‘qardaş’ Türkiyə’də bu hər iki ‘çalıntı’nıŋ bir qara bəlgəsi yayınlandı: “Sarı Gəlin” (dırnaq içində —güya Ermənicəsiylə!— “Sari Gyalin”!) adını daşıyan tütək çalğılı bir albom (Genç Müzik, Audio CD, 2007) Azərbaycan mahnısı olub gözgörəsi Ermənilərcə yiyələnən Sarı Gəlin mahnısıyla başlayan və bitən 7 parçayla Suren Asaduryan deyə bir Erməni’niŋ ‘duduk’ və İsmail Yılmaz deyə (hərhalda bir Kürd’üŋ) ‘dəm duduk’ yalxı çalğısını içərir (nə uğurlu bir ‘işbirliўi’!).
Bu bağlamda, yurdiçi və yurddışında yapdığı alaŋ araşdırmaları, dərləmələri, bilimsəl-sənətsəl çalışmaları və özəlliklə yayımladığı kitablarla tanınan İTÜ Türk Musiqisi Dövlət Кonservatuarı Sənətçi Öўrədim Görəvlisi / Müzikoloji Anabilim Dalı Başqanı Süleyman Şənel bir reportajda, bu çalğınıŋ kökəni sorusuna və soŋ dönəmdə Ermənilər tərəfindən sıx-sıx gündəmə gətirilməsi olayına açıqlıq qazandırır: “Bilhassa 20. yüzyılda gerek yurt içinde, gerekse yurt dışında yayımlanmış kimi kitap, makale ve hatta plak / kaset / cd kapaklarında, Ermenistan’da “duduk” adı verilen bir çalgı olduğu konusunda kayıtlara rastlanmaktadır. Bu yönü ile doğrudur. Ancak şüphesiz bu bilgiler, söz konusu çalgı tipinin, bir Ermeni müzik aleti olduğunu tek başına göstermez ve ispatlamaya da yetmez. Ayrıca, “duduk” tabirinin etimolojisine de bakmak lâzım gelir. Bu, etimologların görevi… Hatırlayabildiğim kadarıyla, Türk Edebiyatına ait 13.-14. yüzyıl yazma eserleri içinde rastlanabilen çok eski tabirlerden biri “düdük”. Mesela, Kitâb-ı Dede Korkut’ta geçiyor. (Bkz: Orhan Şaik Gökyay, Dedem Korkudun Kitabı, Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı Kültür Yayınları, MEB, İstanbul, 1973, s. 123/26 ve s. 98/24]: “[Begil’in oğlu Emren Bahadur] Oğlan kafiri götürdü, yere urdu. Burnundan kanı düdük gibi şorladı: s. 123/26”; “Düdük gibi kan şorladı: s. 98/24”).” Qorxuram bu səfər də Dədə Qorqud Erməniləşdirilər! Ustad, “www.armanianduduk.com, www.teta.it/narada/duduk.html, www.dudukonline.com vs. kimi adreslərdə və “Traditional Armanian Folk Instruments”, “Armanian Instruments Menu” kimi başlıqlar altında, düdüўüŋ yanısıra Azərbaycan'da, Dağıstan'da və Türkiyə'də də icra edilən “tar”, “kamança”, “ud”, “qanun”, “qoval”, “qoltuq davulu”, “qoşa nağara” və “bağlama” kimi çox sayıda sazıŋ da “Erməni Xalq Çalğıları” başlığı altında ələ alındığı yolunda çeşidli bilgilərə rastlandığına” yönəlik bu dəўərləndirməni verir: “Ermeni Müzik Aleti” olarak adlandırmanın, öncelikle dünyaya açılmayla alâkalı, biraz da milliyetçi bir tutum olduğunu düşünüyorum ben. Yani, kültürlerarası kaynaşmayı öncelikle kabul edip, bunu açıkça dile getirmek ve yazılı belgelerle bir çalgının tarihi hakkında bilgi ve görüş ortaya koymak yerine -ki bu iş müzik tarihçilerinin ve organologların işi- yukarıda bahsettiğiniz uygulamalara girişmek, dünyaya açılma politikasının ve kültürel propaganda amacının bir sonucu olarak görülüyor. Bu uygulamalar şüphesiz zarar vericidir. Bu çerçevede, dünya ulusları, kültürel değerlerini tanıtma konusunda yoğun çabalar sarf ediyorlar. Ellerini de biraz çabuk tutuyorlar. Burada zikrettiğiniz bütün çalgıların sedaları, yazılı belgelerle de sabittir ki yüzyıllardır bu toprakların gök kubbesinde çınlıyor. Bölgesel bazda, kültürel alış-verişin olması normaldir, ortak kullanım da doğal karşılanabilir, taşınma da olabilir. Ancak, aşırı sahiplenme duyguları ile hareket edildiğinde, insanlar ve toplumlar tarih önünde zor durumda kalabilirler. Mesuliyeti son derece ağır olan bu ve benzeri konuların mutlak surette âlimler tarafından yorumlanması, tanımlanması ve belgelenmesi gerekir.”
(reportajiŋ bütünü: http://www.turkuler.com/yazi/meybalaban.asp)
Özüldə aşıq/aşuq musiqisi (Ermənicədə ‘kusan’ da birbaşa Əski Batı Türkcəsindəki ‘ozan’ sözündən gəlir) və bugün iddia edilən çalğılar məncə ilk öŋcə Xıristiyan olan və zamanla Müsəlmən toplum tərəfindən dışlanaraq Erməniləşən Türk topluluqlar (özəlliklə bugün də soyadı Türkcə+yan olanlar) araçılığıyla belənçi Erməni toplumuna sızmışdır. Adı belə Türkcə bir söz olan bugünkü Haylar Urartularıŋ, Albanlarıŋ və Xıristiyanl Türkləriŋ bütün mirasını öz adlarına çıxmaqla yetinməyib 20-ci yüzildə tanışdıqları uyğarlıq ürünlərini də yiyələnirlər. 90’lardan soŋra isə Batı dünyası bunlara daha yaxın olduğu üçün bu əsərləri —bilər-bilməz—doğrudan onlarıŋ adına təscil edir (özəl olaraq filmusiqisində Civan Qasparyan’ıŋ araçılığıyla).
Bilindiўi üzərə tütək-balabanıŋ əŋ öŋdə gələn çalğıçılarından biri də dünyaca tanınmış Əlixan Səmədov’dur.
***
Maraqlısı:
Film üçün bu musiqiniŋ seçilməsiniŋ uyğunluğu bəlkə Azərbaycan’ıŋ (Alban bölgəsiniŋ) ilk Xıristiyan dövlət —ya da ilklərdən biri— olmasında saxlıdır: Qafqaz Albaniyası deyə bilinən bu dövlət, D.S. 4. yüzildə dünyada Xıristiyanlığı tapusal (rəsmî) dini seçən ilk uluslardan (kimilərinə görə də ilk) sayılırdı. Bütün bölgədə əŋ köhnə kilsə də elə Azərbaycan’ıŋ quzeydoğusunda, Kiş kəndində kök salıb. Burasi İsa’nıŋ həvâriləri və çağdaşları tərəfindən səfər edilmiş qədim torpaqdır.
Ancaq hardasa heç bilinməyən bir giz daha var:
İsa dinsəl inanclar içində Qamtörə (Türk şamanlığı) inancındakı Qam tipləməsində əŋ yaxın elçi olaraq tanımlanabilər. Qamtörə’niŋ Üç Qutluq (öz/oluş-töz/varlıq-tin/varoluş simgəsi olan Göўtaŋrı-Atalar-Doğa: İrən-Ərən-Evrən) ilkələri başqa bir qılıqda Xıristiyanlıq ‘üçləmə’sində (Ata-Oğul-Qutsal Özüt) yenələnir (necəki Zərdüştlük və İslam’a da başqa qılıqda girmişdir). 12 sayısı da Qamtörə’yə aid qutsal topluluq sayıdır (Şiîliўə də keçmişdir). Əski Türkcədə İzi-İsi/İs-İyə (iδi ( idi), ‘yiyə; Rəb’ deməkdi…
Braveheart (Qurdürək: 1995), Apocalypto (Qiyâmət: 2006) kimi kinofilmləriŋ ünlü Avstralya kökənli ABD’li yönətməni Mel Gibson’uŋ Nasirə'li İsa'nıŋ yaşamınıŋ soŋ on iki saatını aŋladan və bütün dünyada səs salan Tutqu (İsa’nıŋ Çiləsi: The Passion Of The Christ, ABD: 2004) filminiŋ öŋəmli bölümlərində Azərbaycan musiqisi işlənmişdir. Filmiŋ bitim titrajında da başda “Azeri” qeydiylə suŋulan ‘soundtrack’ Göksel Baktagir və Yurdal Tokcan deyə iki Türk tərəfindən yazılıb îfa edilmşdir:
Tutqu filminiŋ musiqisi John Debney tərəfindən düzənlənmişdir. Musiqi dəŋətçiliўi Peter Afterman, ək musiqi Jack Lenz’ə aiddir. Əsərdə ünlü musiqiçilərdən Shankar və Gingger qatqıda bulunmuşdur. 1966 Türkiyə-Qırxlareli doğumlu Göksel Baktagir ile birlikdə yorumladıqları ‘Azəri’ adlı əsəri Passion of Christ (Hz. İsa'nıŋ soŋ 12 saatı) filminiŋ müzikləri arasına girən 1966 Türkiyə-Ordu doğumlu O. Yurdal Tokcan, Cənnətiŋ Xanlığı (Kingdom of Heaven) adlı Hollywood filminiŋ müziklərində də icraçı olaraq yer almışdır. İsa'nıŋ çarmıxa gərilişi sırasında fondakı msuiqi bu əsərdir və Göksel Baktagir’lə Yurdal Tokcan birlikdə icra ediblər (gəlgörki sözdə Erməni musiqisi tanıdımı üçün əmcəўini təndirə yapan Türkiyə medyasından bir Taŋrı’nıŋ qulu da çıxıb bu olayı yazmamışdır!).Filmiŋ əŋ acılı səhnələrində arxa fonda balaban ağırlıqlı sızltılı Azərbaycan musiqisi eşidilir. Özəlliklə İsa’nıŋ xacı daşıdığı epizodlarda. CD’dəki 6-cı parça “Song of Complaint” (Yaxınma Mahnısı) isə birbaşa bir Azərbaycan parçasıdır və Göksel Baktagir ilə Yurdal Tokcan tərəfindən îfa edilmişdi. İsa’nıŋ xaca qaldırıldığı epizodda balaban öŋçülüўündəki bu sızıltı əŋ doruq nöqtəsinə çatır. Sızıltı bitdiўində İsa da “qurtarır”; can verir.
İlgincdir ki:Tutqu filminiŋ Azərbaycan musiqisi izləkləri təməlində düzənlənən albomu qısa sürədə Star Wars (Ulduzlar Savaşı) filmüziўindən soŋra dünyada əŋ çox satılan albom sanına malikdir.
Sony/BMG şirkəti tərfindən yayımlanan filmmüziўində bu parçalar yer almışdır:
1 - The Olive Garden/Night Sky 2 - Bearing The Cross 3 - Jesus Arrested 4 - Peter Denies Jesus5 - The Stoning 6 - Songs of Complaint 7 - Simon is Dismissed 8 - Flagellation/Dark Choir/ Disciples 9 - Mary Goes to Jesus 10 - Peaceful But Primitive/Procession 11 - Crucifixion 12 - Raising The Cross 13 - It Is Done 14 - Jesus Is Carried Down 15 - Resurrection
(Bütün albom bu izlikdən endiriləbilər: http://rs4.rapidshare.com/files/31172080/Passionbyreydeefpem.rar)
“The Passion Of The Christ Soundtrack” John Debney kimi bir musiqi əriniŋ əlindən çıxma bir iş olduğundan yava olması özlüўündən gözlənəbilməzdi də. Kompozitoruŋ diўər önəmli işlerini xatırlayacaq olursaq: Scorpion King, Spider Man 2, Bruce Almighty, The Replacements və Star Trek seriləri. Çıxardığı albomlarıŋ hamısı bəlirli bir sayını aşmış və heyranları çox artıq olan albomlar. John Debney'iŋ albomlarınıŋ hamısında hâkim olan bir hava vardır; bu albomda isə —Azərbaycan musiqisinə özgü o ‘sızı’ izləўi ilə— nisgil və üzüntü tüm albom boyunca tam aŋlamıyla duyulabilməkdədir. Xor voкalları düdük (duduq) çalğısıyla dinləyicilərə musiqi şöləni (ziyâfəti) çəkir. Albomuŋ ilk parçası “Olive Garden” İsa'nıŋ yaxalandığı səhnədə çalan bu parça (normal olaraq) ağıd və bolca düdük içərir. Filmiŋ türcəlində (generic) də qullanılan ikinci parça (Bearing The Cross) xor voкalları, vurmalı çalğılar (zərb âlətləri) və düdüklə îfa edilir. 3. “Jesus Arrested” yer- yer xızlanan və yavaşlayan qarğa səsləriniŋ qullanıldığı ilginc bir parçadır. 4. “Peter Denies Jesus” bə’zi fraqmentlərdə işlənilən və filmiŋ əŋ öŋəmli yerlərində girib filmiŋ geŋəl havasını yaŋsıdan parçadır. Albomdakı əŋ yanıqlı 2 parçadan biri 5. “The Stoning” İsa'nıŋ işkəncə səhnələrində çalındığı üçün dincsiz edici bir özəlliўi var; vurmalı çalğılar, dəўişik üfləməliləriŋ olduğu bir parça. 6. “Song Of Complaint” özünü bəlli edən parçalardan (əŋ üzünclü 2-ci parça) İsa'nıŋ işkəncədən özündən keçib düşdüўü anlarda araya girir; diŋlərkən ağlamamak için çətin tutursuŋuz özüŋüzü. 7. “Simon is Dissmissed” da fərqli olaraq tuluq zurnası (gayda: bagpipe) qullanılmış; hərəkətli başlayıb yavaş soŋlanır. 8. “Flagellation Dark Choir Disciples” huzurlu başlayıb huzursuz bitən bir parça olduğu üçün tədirginlik duyğusu verir. 9. “Mary Goes To Jesus”da muziqiniŋ yüksəldiўi-alçaldığı yerlər yaman olub; çalğılar yenə dəўişmir (xor voкal, tütək,vurmalı). 10. “Peaceful But Primitive Procession” yer-yer “Jesus Arrested”a bəŋzəyir; ancaq burdakı voкalı bir bayan yapdığı üçün dəўişik hava yaxalamış. 11. “Crucifixion” cərgəsəl (кlasiк) kino temaları kimi kaman (sкripкa/ violin) seansıyla başlayır və düdüklə bitir. Albomdakı əŋ uzun mahnı (7.38) olduğu üçün biraz sıxıcı olabilər. 12. “Raising The Cross” çox gürültülü bir biçimdə başlayır və hardasa yox deyiləcək bir səsə alçalır. 13. “It is done” xoş bir voкalla başlayır, ast səslə çalınmış bir parçadır. 14. “Jesus is Carried Down” qarğanıŋ göz oyduğu səhnədə çalır; bir öŋcəki parçanıŋ girişindəki voкal bunda da davam etdirilib. 15. və soŋ mahnı isə hamısına bir parça bəŋzəyən gözəl bir qapanışdır.
Ələşdirmənlərə görə, Debney'iŋ Hollywood'dakı uğraşı (career), “İsa'dan öŋcə” və “İsa'dan soŋra” olmaq üzərə ikiyə ayrılır. John Debney “İsa'dan öŋcə” 'Bruce Almighty', 'Elf', 'Liar Liar', 'The Scorpion King' ve 'The Relic' kimi daha çox кomedi və vuruşma filmləriniŋ musiqilərinə qol çəkən Hollywood'uŋ ötəri sayılır bəstəçilərindən biriydi. Ancaq 2003 oкtiyabrında yapdığı bir telefon görüşməsi, Debney'iŋ uğraşını dərindən etkilədi. Xəttiŋ obiri ucundakı, yoldaşı da olan Icon Productions'ıŋ ürədimçilərindən Stephen McEveety idi: “Stephen məŋə, üzərində çalışdıqları filmiŋ müziўiniŋ bir cürlü istədikləri kimi olmadığını söylədi və məndən —mümkünsə— bu qonuda onlara yardımçı olmamı istədi". Debney, Radikal’la danışığında, filmiŋ adını eşitdiўində bərk həyəcanlandığını söylədi: “Stephen'dan, nələr yapıb yapanmayacağımı görmək məqsədiylə məŋə filmi izletdirməsini ricâ etdim. Filmi izlədim və inanıŋ, duyğusal olaraq özümdən keçdim". Sözükeçən film, Mel Gibson'ıŋ daha göstərimə girmədən olay yaradan 'The Passion of the Christ'i idi (Film Türkiyə'də 'Tutku: Hz. İsa'nın Çilesi' adıyla göstərimə girdi). Debney o telefon görüşməsini apardığı günü izləyən həftəsoŋunu, film üçün birzadlar bəstələyərək keçirmiş. Daha soŋra bəstələdiklərini —ki bunlardan biri, filmiŋ fraqmentində qullanılan və ‘soundtrack’ albomunda da yer alan 'The Resurrection' yə’ni 'Diriliş' idi— Gibson'a diŋlətmiş və işi 'qapmış'. “Mənim üçün böyük oŋurdur. Duyğusal olaraq özümdən keçmə nədəninə gəlincə, tamâmən şəxsidir”. Debney də, filmiŋ yönətməni, yapımçısı və senaristlərindən Gibson kimi Кatolik’dir. Debney üçün bu filmiŋ muziqisini düzəltmək, ibâdət etmək kimi bir zad: "Bugünə dək, кomedidən tutuŋ da aкsiyona dək 60'ıŋ üzərində filmiŋ muziqisini düzəltdim. Ancaq 'The Passion of the Christ', bugünə dək düzəltdiўim və bundan soŋra düzəldəcəklərim arasında əŋ dramatik, özəl və də kimsəl olanı deyəbilərəm. Bunuŋ bir parçası olduğum üçün böyük oŋur duyuram". Debney 'The Passion of the Christ'ın musiqisini yaxlaşıq dörd ayda tamamlamış və bu sürədə, filmiŋ nədən olduğu dartışmalar ya da uğradığı suçlamalardan etkilənməmiş. Çünkü Debney'ə görə, 'The Passion of the Christ'iŋ 'anti' heçbir zadla ilgisi yox. Film, sevmək və bağışlamaq üzərinədir: "Mənim düzəltdiўim musiqiylə insanlara söyləmək istədiўim zadla Mel'iŋ yapdığı filmlə insanlara aŋlatmaq istədiўi zad eynidir: Bu film, insanları birləşdirmək istəyir, ayırmaq deўil; onlara ‘xoşgörü’nü, bağışlamağı və sevməўi aŋladır". Öŋcəki İsa filmlərindən ağla ilk gələn, Martin Scorsese imzalı “Günaha Soŋ Çağrı”dır. “İsa'nıŋ yaşamını anladan diўər filmlərin musiqiləri, mənim çalışmamda etkili olmadı. Elə içlərindən ağlımda qalan, 'Günaha Soŋ Çağrı'nıŋ filmmusiqisiydi ki o da gerçəkdən görkəmliydi. O ‘soundtrack’də çalan musiqiçilərdən Shankar və Gingger, 'The Passion of the Christ'iŋ ‘soundtrack’i üçün də çaldı. Bu filmiŋ musiqilərini düzəldərkən salt üzərində durduğum, özəl olması və dünyanıŋ çeşidli bölgələrindən dadlar daşımasıydı” deyir Debney və bu fikriŋ özüldə Gibson'a âid olduğunuŋ da altını çizir: "Mel, filmiŋ musiqiləriylə də çox ilgiliydi. Voкallarda bilə yer aldı və məŋə sürəkli, bu filmiŋ musiqisiniŋ fərqliliklərə yer verməsini istədiўini söylədi”. John Debney də onuŋ bu ricâsını hərfi-hərfinə yerinə gətirib. Filmiŋ musiqisi —ki 'The Passion of the Christ'iŋ təkcil gözəl yanlarından biridir— modern və gələnəksəliŋ etkiləyici bir qaynaşımıdır. ‘Soundtrack’də Ortadoğu’dan Avropa'ya hətta buralara dək birçox yeriŋ gələnəksəl çalğılarına yer verib. “Soundtrack’də Erməniləriŋ duduğu [!], Çinliləriŋ 'erhu'sunu, siziŋ (Türkləriŋ) uduŋuzu da qullandıq”. Onuŋ Erməni çalğısı deyə tanıdığı isə Azərbaycan çalğı âlətləridir!
Duduq dedikləri bütün Qafqazlarda —özəlliklə Batı Azərbaycan’da— qullanılan əskicil Azərbaycan çalğısı ‘düdük/tütək’dir (T. tütmək: tüstünüŋ, qoxunuŋ havaya yayılması). "Böyük Sovet Ensiklopediyası"nıŋ 3-cü buraxılışı (1973, İngilis dilində: Great Soviet Encyclopedia) belə bir bilgi yer almışdır: "DUDUK [R. дудук] (Türkcə ‘düdük’dən), təxminən 300 mm uzunluqda borusu, doqquz barmaqdəliўi olan və ikiqat qamışlı bir üfləməli çalğı aləti. Çoxunluqla qoşadüdük çalınar, biri tək ton (ayaqlıq tuşu) tutdurarkən, bir ifaçı melodiyanı çalar. Düdük Qafqaz xalqları arasında geŋiş yayılmışdır.” (8-ci cild, s. 438).
Erməniləriŋ Türkcə ‘tütək~düdük’ sözündən aldığı adıyla ‘Duduk’ dedikləri (ərik ağacından), Azərbaycan'da ‘Balaban~Tütək~Düdük’ (tut ağacından), Dağıstan'da ‘Yastı Balaman’ (qızılcıq ağacından), Gürcüstan'da ‘Duduki’ və Türkiyə'də də ‘Mey’ (cəviz ağacından) olaraq geŋiş bir coğrafiyada icra edilən —az fərqlilik də olsa qardaş çalğılar və eyni tür çeşidləmələri sayılan— 1500 illik (bəlkə daha da yaşlı) bu üfləməli sazıŋ doğma yurdu Azərbaycan’dır.
Nə var ki Azərbaycan uyğarlıq və musiqi əsərləri kimi bu çalğı da —qəzâdan Qafqazlarıŋ əŋ soŋ qonağı olan— Ermənilər tərəfindən yiyələnir! Əŋ soŋ ‘qardaş’ Türkiyə’də bu hər iki ‘çalıntı’nıŋ bir qara bəlgəsi yayınlandı: “Sarı Gəlin” (dırnaq içində —güya Ermənicəsiylə!— “Sari Gyalin”!) adını daşıyan tütək çalğılı bir albom (Genç Müzik, Audio CD, 2007) Azərbaycan mahnısı olub gözgörəsi Ermənilərcə yiyələnən Sarı Gəlin mahnısıyla başlayan və bitən 7 parçayla Suren Asaduryan deyə bir Erməni’niŋ ‘duduk’ və İsmail Yılmaz deyə (hərhalda bir Kürd’üŋ) ‘dəm duduk’ yalxı çalğısını içərir (nə uğurlu bir ‘işbirliўi’!).
Bu bağlamda, yurdiçi və yurddışında yapdığı alaŋ araşdırmaları, dərləmələri, bilimsəl-sənətsəl çalışmaları və özəlliklə yayımladığı kitablarla tanınan İTÜ Türk Musiqisi Dövlət Кonservatuarı Sənətçi Öўrədim Görəvlisi / Müzikoloji Anabilim Dalı Başqanı Süleyman Şənel bir reportajda, bu çalğınıŋ kökəni sorusuna və soŋ dönəmdə Ermənilər tərəfindən sıx-sıx gündəmə gətirilməsi olayına açıqlıq qazandırır: “Bilhassa 20. yüzyılda gerek yurt içinde, gerekse yurt dışında yayımlanmış kimi kitap, makale ve hatta plak / kaset / cd kapaklarında, Ermenistan’da “duduk” adı verilen bir çalgı olduğu konusunda kayıtlara rastlanmaktadır. Bu yönü ile doğrudur. Ancak şüphesiz bu bilgiler, söz konusu çalgı tipinin, bir Ermeni müzik aleti olduğunu tek başına göstermez ve ispatlamaya da yetmez. Ayrıca, “duduk” tabirinin etimolojisine de bakmak lâzım gelir. Bu, etimologların görevi… Hatırlayabildiğim kadarıyla, Türk Edebiyatına ait 13.-14. yüzyıl yazma eserleri içinde rastlanabilen çok eski tabirlerden biri “düdük”. Mesela, Kitâb-ı Dede Korkut’ta geçiyor. (Bkz: Orhan Şaik Gökyay, Dedem Korkudun Kitabı, Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı Kültür Yayınları, MEB, İstanbul, 1973, s. 123/26 ve s. 98/24]: “[Begil’in oğlu Emren Bahadur] Oğlan kafiri götürdü, yere urdu. Burnundan kanı düdük gibi şorladı: s. 123/26”; “Düdük gibi kan şorladı: s. 98/24”).” Qorxuram bu səfər də Dədə Qorqud Erməniləşdirilər! Ustad, “www.armanianduduk.com, www.teta.it/narada/duduk.html, www.dudukonline.com vs. kimi adreslərdə və “Traditional Armanian Folk Instruments”, “Armanian Instruments Menu” kimi başlıqlar altında, düdüўüŋ yanısıra Azərbaycan'da, Dağıstan'da və Türkiyə'də də icra edilən “tar”, “kamança”, “ud”, “qanun”, “qoval”, “qoltuq davulu”, “qoşa nağara” və “bağlama” kimi çox sayıda sazıŋ da “Erməni Xalq Çalğıları” başlığı altında ələ alındığı yolunda çeşidli bilgilərə rastlandığına” yönəlik bu dəўərləndirməni verir: “Ermeni Müzik Aleti” olarak adlandırmanın, öncelikle dünyaya açılmayla alâkalı, biraz da milliyetçi bir tutum olduğunu düşünüyorum ben. Yani, kültürlerarası kaynaşmayı öncelikle kabul edip, bunu açıkça dile getirmek ve yazılı belgelerle bir çalgının tarihi hakkında bilgi ve görüş ortaya koymak yerine -ki bu iş müzik tarihçilerinin ve organologların işi- yukarıda bahsettiğiniz uygulamalara girişmek, dünyaya açılma politikasının ve kültürel propaganda amacının bir sonucu olarak görülüyor. Bu uygulamalar şüphesiz zarar vericidir. Bu çerçevede, dünya ulusları, kültürel değerlerini tanıtma konusunda yoğun çabalar sarf ediyorlar. Ellerini de biraz çabuk tutuyorlar. Burada zikrettiğiniz bütün çalgıların sedaları, yazılı belgelerle de sabittir ki yüzyıllardır bu toprakların gök kubbesinde çınlıyor. Bölgesel bazda, kültürel alış-verişin olması normaldir, ortak kullanım da doğal karşılanabilir, taşınma da olabilir. Ancak, aşırı sahiplenme duyguları ile hareket edildiğinde, insanlar ve toplumlar tarih önünde zor durumda kalabilirler. Mesuliyeti son derece ağır olan bu ve benzeri konuların mutlak surette âlimler tarafından yorumlanması, tanımlanması ve belgelenmesi gerekir.”
(reportajiŋ bütünü: http://www.turkuler.com/yazi/meybalaban.asp)
Özüldə aşıq/aşuq musiqisi (Ermənicədə ‘kusan’ da birbaşa Əski Batı Türkcəsindəki ‘ozan’ sözündən gəlir) və bugün iddia edilən çalğılar məncə ilk öŋcə Xıristiyan olan və zamanla Müsəlmən toplum tərəfindən dışlanaraq Erməniləşən Türk topluluqlar (özəlliklə bugün də soyadı Türkcə+yan olanlar) araçılığıyla belənçi Erməni toplumuna sızmışdır. Adı belə Türkcə bir söz olan bugünkü Haylar Urartularıŋ, Albanlarıŋ və Xıristiyanl Türkləriŋ bütün mirasını öz adlarına çıxmaqla yetinməyib 20-ci yüzildə tanışdıqları uyğarlıq ürünlərini də yiyələnirlər. 90’lardan soŋra isə Batı dünyası bunlara daha yaxın olduğu üçün bu əsərləri —bilər-bilməz—doğrudan onlarıŋ adına təscil edir (özəl olaraq filmusiqisində Civan Qasparyan’ıŋ araçılığıyla).
Bilindiўi üzərə tütək-balabanıŋ əŋ öŋdə gələn çalğıçılarından biri də dünyaca tanınmış Əlixan Səmədov’dur.
***
Maraqlısı:
Film üçün bu musiqiniŋ seçilməsiniŋ uyğunluğu bəlkə Azərbaycan’ıŋ (Alban bölgəsiniŋ) ilk Xıristiyan dövlət —ya da ilklərdən biri— olmasında saxlıdır: Qafqaz Albaniyası deyə bilinən bu dövlət, D.S. 4. yüzildə dünyada Xıristiyanlığı tapusal (rəsmî) dini seçən ilk uluslardan (kimilərinə görə də ilk) sayılırdı. Bütün bölgədə əŋ köhnə kilsə də elə Azərbaycan’ıŋ quzeydoğusunda, Kiş kəndində kök salıb. Burasi İsa’nıŋ həvâriləri və çağdaşları tərəfindən səfər edilmiş qədim torpaqdır.
Ancaq hardasa heç bilinməyən bir giz daha var:
İsa dinsəl inanclar içində Qamtörə (Türk şamanlığı) inancındakı Qam tipləməsində əŋ yaxın elçi olaraq tanımlanabilər. Qamtörə’niŋ Üç Qutluq (öz/oluş-töz/varlıq-tin/varoluş simgəsi olan Göўtaŋrı-Atalar-Doğa: İrən-Ərən-Evrən) ilkələri başqa bir qılıqda Xıristiyanlıq ‘üçləmə’sində (Ata-Oğul-Qutsal Özüt) yenələnir (necəki Zərdüştlük və İslam’a da başqa qılıqda girmişdir). 12 sayısı da Qamtörə’yə aid qutsal topluluq sayıdır (Şiîliўə də keçmişdir). Əski Türkcədə İzi-İsi/İs-İyə (iδi ( idi), ‘yiyə; Rəb’ deməkdi…
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder