Səssizliўiŋ Səsi ⁕ سسسیزلیڱیڭ سسی : 90 İL ÖŊCƏ RƏSİMLİ QAZETƏ’DƏ XOY

Rəsimli Qazetə29 Təşrînisâni 1340

(29.11.1924)

Sənə: 2

Numero: 64

Sərmühərrirləri:

Süleyman Nəzif

İbrâhim Əlâəddin

(İstanbul)

Qissədən Hissə:

Xoy beyin köçünüŋ ta o zamandan başkəndi imiş! ;) Şəhərdə 30 miŋ nüfus varkən yüzdə iўirmisi yurddışındadır.
O sırada (TC’niŋ ilk ili, Pəhləvi palanınıŋ yüklənmədiўi dönəm) Xoy’dakı Türkiyə etkisi maraqlıdır. Küçə-bazarda Mustafa Kamal’ıŋ rəsimləri asılıymış!
Daha o dönəmdə Mahabad yox, Savucbulaq var; Miyândoâb yox, Miyandic var…
Xalqıŋ dil, etnik kimlik, yurd kimliўi haqqında daha qondarma rəsmi adlar çıxmadığı üçün gerçəkçi adlandırmalar var: Türk, Türkcə, Azərbaycan Türkcəsi, Azərbaycanlı, …
Xoy’dakı arı-duru Türkcə bayağı öўülüb! :)
Yüz il öŋcəsiniŋ toplumsal yaşamı haqqında maraqlı bilgilər verilir. Bir də film kimi bir seri cinâyət olayı… :)

Resimli Gazetes. 4-5

«İran’ı Tanıyalım:
İSTANBUL’A ADAM İXRAC ÉDEN BİR ŞEHİR

"İstanbul'a Adam İhtaç Eden Bir Şehir"

Dünyada adam ihrâcatıyla iştiğal éden yérler vardır. İki gündür misâfiri olduğum XOY da bunlardan biridir. Bu küçük qasabanıŋ şu xusûsiyeti var ki, Qafqasya ve Rusya’nıŋ her tarafına, birçoq ixrâcatda bulunmaqla berâber, asıl ixrâcâtı İstanbul’a yapıyor. Bu sebeble, bu qasabacığı İstanbullulara tanıtmaq istedim:

"Xoy soqaqlarında, Xoy Pazarı’nda
Mustafa Kemâl Paşa’nıŋ, Kâzım Qarabekir
ve Re’fet Paşalarıŋ resimlerini,
adım başında görürsüŋüz."

Eŋ géniş hésabla otuz biŋ nüfûsu olan bu sancağıŋ İstanbul’da iki biŋ evlâdı varmış. Şu hésabla nüfûsunuŋ yüzde yédisi İstanbul’da ve umûmiyetle, yüzde yigirmisi dâimâ xaricdedir. İstanbul’uŋ bilxassa Asmaaltı, Fincancılar, Mahmud Paşa taraflarında sıq-sıq rast gelinen İranlı éşekçiler, ekseriyetle Xoylu, ve Xoy’a béş-altı saat ötede bulunan Semlaslılardır. Bunlardan başqa köşe başlarında gördügüŋüz tütüncü ve çaycılarıŋ içinde de, birçoqları buralarıŋ ehlidir. Zâten İstanbul’daki İranlılarıŋ hemen-hemen hepsi AZERBAYCANLI’dır.
Xoy, Tebriz’i Trabzon’a bağlayan yol üzerinde olduğu içün, nüfûsuna nisbetle eŋ çoq, İnsan ixrâcatında bulunan bir yérdir.
Xoy’da, adım başında İstanbul’u görmüş, İstanbul’da yaşamış İnsanlarla qarşılaşırsıŋız. Xoy soqaqlarında, Xoy Pazarı’nda Mustafa Kemâl Paşa’nıŋ, Kâzım Qarabekir ve Re’fet Paşalarıŋ resimlerini, adım başında görürsüŋüz.
Eŋ serî’ giden bir yolcu, otomobilden istifâde étse bile Xoy’dan İstanbul’a yigirmi günden evvel gidemez. Öyle iken burası İstanbul’a ne qadar yaqın!
İstanbul’a ixrâc étdigi insanlar, bir müddetden soŋra Xoy’a avdet ve yérlerini başqalarını gönderdikleri için, buranıŋ lisânı da, diger yérlerde qonuşulan Azerbaycan Türkcesine pek beŋzemiyor.
Mesela Miyandic, Rûmiye veya Savucbulaq’da qonuşulan Türkce ile Xoy’da qonuşulan Türkce arasında épéy farq var, hiç degilse bizim Türkceyi qolayca aŋlayabiliyorlar.
❊

Baŋa şehri gezdiren genç, bir yol başında durdu, ve tepemizdeki ince bir zinciri göstererek:
- Bu zinciri aşan, herhangi bir qâtil veya mücrim, qurtulmuşdur — dédi.
Qapalı Çarşı’dan bir mahalleye giden var ve uzun bir soqaq başındaki bu zincir, filhaqîqa şimdiye qadar birçoq cânî ve qâtili qurtarmış.
Hattâ pek yaqında, birini öldüren bir zâbıt üç günlük yoldan izini qayb éderek Xoy’a gelmiş ve derhal zinciri géçerek qurtulmuş. İstanbul’daki qâtiller duymasınlar yoqsa İstanbul’dan Xoy’a doğru bir insan ixrâcâtıdır başlardı.
Belki bu zinciriŋ hikmetini pek aŋlayamadıŋız; eger hiç İran’da bulunmadıŋızsa, haqqıŋız da var, aŋlatayım:
Xoy’uŋ zengin müctehidlerinden biri, vasiyeti mûcebince bu soqağa gömülmüş, şimdi Maqbere ismini taşıyan bu soqağıŋ ortasında, tepesinde qırmızı küçük bir bayraq dalğalanan uzunca bir minâre ve yeşil, zarîf bir qubbeniŋ altında yatan bu müctehidiŋ rûhu hürmetine, bu zincirle te’ayyün édilen hudûdu aşan qâtil, bu müctehide dexâlet étmiş addolunuyor [= sığınmış sayılıyor], ve hiç kimseniŋ, hattâ hükûmetiŋ bile kendisine el sürmege haqqı olmuyor.

"İstanbul’a ihrâç ettiği insanlar, bir müddetten sonra Hoy’a avdet ve yerlerini başkalarını gönderdikleri için, buranın lisânı da, diğer yerlerde konuşulan Azerbaycan Türkçesine pek benzemiyor.Mesela Miyandic, Rûmiye veya Savucbulaq’da konuşulan Türkçe ile Hoy’da konuşulan Türkçe arasında epey fark var, hiç değilse bizim Türkçeyi kolayca anlayabiliyorlar."

"İran'ıŋ Garip Âdetlerinden

Şâh ile Müneccimbaşı

Pek eski bir an'ane mûcebince İran şahlarınıŋ

seyâhatlerinde dâimâ müneccimbaşıları berâber

bulunurlar ve eşek üstünde eŋ öŋde giderlerdi"

İran’da müctehidleriŋ, degil yalŋız sağlıqlarında hattâ öldükden soŋra bile herşeye, her quvvete nasıl hâkim olduqlarını aŋlamaq için bu misâl, bu haqîqat kâfî degil midir?
Bu, yalŋız Xoy’a maxsûs bir hâl olmayup, İran’ıŋ her tarafında bu gibi şeyler bol-bol vardır.
Qaç senedir Xoylular, her dürlü mücrim ve qâtilleriŋ bu soqağa dalar dalmaz ter-temiz bir insan gibi, tekrâr cem’iyete avdetlerini görmekdedirler. Faqat Xoy habsxânesi yine boş degildir; telaşla heyecanla, acele ile zinciriŋ yolunu şaşıran günahkârlar, habsxâne yolunu boylarlar; onun için Xoylular, “Ma’sûm olmayan qâtil ve cânîyi Allah şaşırtır, zinciri göstermez, burayı bulanlar dâimâ ma’sûmlardır” — diyor, ve böylece kendi kendilerini aldatmağa çalışıyorlar.
❊Faqat Xoy qahramandır. Béş sene evvel Xoy’uŋ qomşuları Rûmiye, Selmas ve Savucbulaq şehirleri Asori ve Ermenileriŋ elinde târumâr olurken, aynı düşmanlar, qaç def’a Xoy’uŋ asr-dîde taş qal’a qapılarına da saldırdılar. Xoy etrafdaki bütün köyler ahâlîsini qal’ası içine alaraq qapılarını qapadı, ve üç gün, üç géce, şehriŋ etrafındaki xendekleri su ile dolduraraq, bir Qurûn-ı Vustâ harbi yapdı.
Yıldırım gibi yétişen Türk ordusuna qapılarını tekbirlerle açan Xoy, hâlâ onu qurtaran bu büyük xilaskârı minnet ve hürmetle yâd étmekdedir.
❊

"Hoy ile Trabzon arasında halı, üzüm ve badem gibi şeyler nakl eden kervan"

"Hoy'uŋ bu hanında İstanbul'a gidecekler toplanır ve seyâhat zamanlarını kararlaştırırlar"

Xoy ile Trabzon arasında üç biŋ deve muntazaman işlemekdedir. Buradan xalı, üzüm, bâdem, bağırsaq göderilmekdedir.
İstanbul’dan manifatura [= fabrik mənsûcat] ve sâire getirilmekdedir. Hayret édilir, bir deve kervanınıŋ ekseiyâ üç ayda Trabzon’a götürdügü bilxassa xurma, üzüm ve bâdem gibi şeyler, nasıl oluyor da, bu qadar uzun bir yoluŋ biŋ dürlü masrafını yüklendigi halde, müşteri bulabiliyor? Bunu Xoylu tâcirlere sordum:
— O bizim sırrımızdır, buŋa İstanbul’daki tâcirler de hâlâ şaşarlar, dédiler.
Şimdi Xoylunuŋ gözü, Terabzon-Erzurum demiryolundadır.
— Ne vaqt, ne vaqt, diye sorup duruyorlar.
❊

"İran'da Eşkıya Takibi:
İran'da eşkıya takibine harbe gider gibi gidiliyor.
Süvâriler bölük bölük kumandanlarınıŋ taht-ı idâresinde günlerce, saatlerce memleketi bir baştan bir başa kat' éderler, ve eşkıyâyı tenkîl [zincire vurma] vazîfesini görürler."

"İranlı bir jandarna zâbıtı (subayı) ve maiyeti"

Xoy, yuqarıda aŋlatdığım vaq’adan beri içinde bir tek ğayrı-müslim yaşatmadılar. Bu i’tibârla çoq mes’ûddur. Bu şehriŋ herşeyi, herşeyi Türk’ür.
Dört biŋ qadar Xıristiyan varken, şimdi ilâc içün aransa, bir tek yoq. Géçenlerde bir Ermeni quyumcu gelmiş, o gün çoluq çocuq etrafına toplanmışlar:
— Dîvâne degilseŋ, geldigin yére çıqar gidersiŋ diye bağrışmışlar.
Ne[ye] uğradığını güç aŋlayan Ermeni, hemen o gün uzaqlaşmış gitmiş.
❊

"Bir Xoylu tipi"
"Her sene İstanbul'a adam ixrâc éden Xoy qasabasınıŋ uzaqdan görünüşü"

"İran'ıŋ Landru'su* Piç Mimi (Bic Memi) i'dam sehpasınıŋ dibinde, Hoylulara soŋ sözlerini söylüyor"

Xoy’uŋ, daha doğrusu İran’ıŋ Landru’sunu bittab’ tanımazsıŋız, taqdîm édeyim:
— Piç Memi!
Asıl ismi Muhammed ise de xalq “Memi” diyor. Uzun bir zaman dümbelek çalaraq Xoy’u eglendiren Memi nihâyet Xoy’uŋ axlâqını düzeltmege qarar vériyor. Altı qarısınıŋ içinde eŋ aqıllı ve sır tutanını séçerek işe başlıyor. Axlâqından şübhe étdigi her qadını, qarısı vâsıtasıyla, dümbelek dinletmek için evine da’vet éderek boğuyor. Memi’niŋ tek cinâyet âleti bir ip parçasıdır. Bunu qadınıŋ boğazına doladıqdan soŋra bir ucunu kendisi, digerini qarısı çekerek, “Xoy’uŋ nâmusunu lekelemek isteyen muzırr maxlûqâtı” birer birer oratadan qaldırıyor.
İş meydana çıqınca, Memi cürmünü inkâr étmiyor. Eviniŋ bağçesindeki büyük çuqurdan çıqarılan on altı qadın cesediniŋ qarşısında hiç bir nedâmet duymuyor, bil’akis — Fenâ mı étdim? diyor.
Memi, az bir zamanda otuzdan fazla qadın ve adedi ğayrı-ma’lûm erkek öldürmüşdür. Erkekler, qarılarını aramaq için Memi’ye mürâca’at étmek cür’etinde bulunan bedbaxtlardır.
İ’dam sehpasınıŋ dibinde, etrâfını saran Xoylulara, Memi soŋ sözlerini söylüyor:
— Ben Xoy’u fâhişelerden qurtarmaq, hepimiziŋ nâmusunu qorumaq istedim. Şimdi siz benim ölümümü seyr édiyorsuŋuz. Démek ki fedâkârlığımıŋ qıymetini taqdîr édemiyorsuŋuz, faqat müsterih ve mes’ûdum.

"Hükûmet konağı yalŋız Âşûrâ günleri kalabalıktır"

Xoy’uŋ güzel, ortasından sular aqan, hattâ geniş, iri çınarlarıŋ, uzun sögüdleriŋ gölgeledigi, şirin “xıyâban”ları ve bulvarları var.
İran’ıŋ her yerinde olduğu gibi, adım başındaki hamamlarıŋ, geniş bir lâübâlîlikle, soqaq ortalarında, alabildigine, qurutmaq üzere asılmış, rengâreng péştemalları, bu soqaqıarı âdetâ donatıyor.
Zarif bir hükûmet konağı var. Faqat Xoylu hükûmet qapısından ziyâde, şehriŋ Trabzon’a açılan qal’a qapısınıŋ éşigini aşındırmaqla meşğûl. Hükûmet qonağı yalŋız Âşûrâ günleri qalabalıqdır. Herkesiŋ, her Xoylunuŋ aqlı-fikri İstanbul’dadır. Dârüleytâmdaki boynu bükük bir qızcağıza sordum:
— Büyüyünce ne yapacaqsın?
O bile:
— İstanbul’a gidecegim, dédi.