9.10.2016

90 İL ÖŊCƏ RƏSİMLİ QAZETƏ’DƏ XOY

Rəsimli Qazetə29 Təşrînisâni 1340
(29.11.1924)
Sənə: 2
Numero: 65

Sərmühərrirləri:
Süleyman Nəzif
İbrâhim Əlâəddin
(İstanbul)


Qissədən Hissə:
  1. Xoy beyin köçünüŋ ta o zamandan başkəndi imiş! ;) Şəhərdə 30 miŋ nüfus varkən yüzdə iўirmisi yurddışındadır. 
  2. O sırada (TC’niŋ ilk ili, Pəhləvi palanınıŋ yüklənmədiўi dönəm) Xoy’dakı Türkiyə etkisi maraqlıdır. Küçə-bazarda Mustafa Kamal’ıŋ rəsimləri asılıymış!
  3. Daha o dönəmdə Mahabad yox, Savucbulaq var; Miyândoâb yox, Miyandic var…
  4. Xalqıŋ dil, etnik kimlik, yurd kimliўi haqqında daha qondarma rəsmi adlar çıxmadığı üçün gerçəkçi adlandırmalar var: Türk, Türkcə, Azərbaycan Türkcəsi, Azərbaycanlı, … 
  5. Xoy’dakı arı-duru Türkcə bayağı öўülüb! :) 
  6. Yüz il öŋcəsiniŋ toplumsal yaşamı haqqında maraqlı bilgilər verilir. Bir də film kimi bir seri cinâyət olayı… :)
Resimli Gazetes. 4-5
«İran’ı Tanıyalım:
İSTANBUL’A ADAM İXRAC ÉDEN BİR ŞEHİR
"İstanbul'a Adam İhtaç Eden Bir Şehir"
Dünyada adam ihrâcatıyla iştiğal éden yérler vardır. İki gündür misâfiri olduğum XOY da bunlardan biridir. Bu küçük qasabanıŋ şu xusûsiyeti var ki, Qafqasya ve Rusya’nıŋ her tarafına, birçoq ixrâcatda bulunmaqla berâber, asıl ixrâcâtı İstanbul’a yapıyor. Bu sebeble, bu qasabacığı İstanbullulara tanıtmaq istedim:
"Xoy soqaqlarında, Xoy Pazarı’nda
Mustafa Kemâl Paşa’nıŋ, Kâzım Qarabekir
ve Re’fet Paşalarıŋ resimlerini,
adım başında görürsüŋüz."
Eŋ géniş hésabla otuz biŋ nüfûsu olan bu sancağıŋ İstanbul’da iki biŋ evlâdı varmış. Şu hésabla nüfûsunuŋ yüzde yédisi İstanbul’da ve umûmiyetle, yüzde yigirmisi dâimâ xaricdedir. İstanbul’uŋ bilxassa Asmaaltı, Fincancılar, Mahmud Paşa taraflarında sıq-sıq rast gelinen İranlı éşekçiler, ekseriyetle Xoylu, ve Xoy’a béş-altı saat ötede bulunan Semlaslılardır. Bunlardan başqa köşe başlarında gördügüŋüz tütüncü ve çaycılarıŋ içinde de, birçoqları buralarıŋ ehlidir. Zâten İstanbul’daki İranlılarıŋ hemen-hemen hepsi AZERBAYCANLI’dır.
Xoy, Tebriz’i Trabzon’a bağlayan yol üzerinde olduğu içün, nüfûsuna nisbetle eŋ çoq, İnsan ixrâcatında bulunan bir yérdir.
Xoy’da, adım başında İstanbul’u görmüş, İstanbul’da yaşamış İnsanlarla qarşılaşırsıŋız. Xoy soqaqlarında, Xoy Pazarı’nda Mustafa Kemâl Paşa’nıŋ, Kâzım Qarabekir ve Re’fet Paşalarıŋ resimlerini, adım başında görürsüŋüz.
Eŋ serî’ giden bir yolcu, otomobilden istifâde étse bile Xoy’dan İstanbul’a yigirmi günden evvel gidemez. Öyle iken burası İstanbul’a ne qadar yaqın!
İstanbul’a ixrâc étdigi insanlar, bir müddetden soŋra Xoy’a avdet ve yérlerini başqalarını gönderdikleri için, buranıŋ lisânı da, diger yérlerde qonuşulan Azerbaycan Türkcesine pek beŋzemiyor.
Mesela Miyandic, Rûmiye veya Savucbulaq’da qonuşulan Türkce ile Xoy’da qonuşulan Türkce arasında épéy farq var, hiç degilse bizim Türkceyi qolayca aŋlayabiliyorlar.

Baŋa şehri gezdiren genç, bir yol başında durdu, ve tepemizdeki ince bir zinciri göstererek:
- Bu zinciri aşan, herhangi bir qâtil veya mücrim, qurtulmuşdur — dédi.
Qapalı Çarşı’dan bir mahalleye giden var ve uzun bir soqaq başındaki bu zincir, filhaqîqa şimdiye qadar birçoq cânî ve qâtili qurtarmış.
Hattâ pek yaqında, birini öldüren bir zâbıt üç günlük yoldan izini qayb éderek Xoy’a gelmiş ve derhal zinciri géçerek qurtulmuş. İstanbul’daki qâtiller duymasınlar yoqsa İstanbul’dan Xoy’a doğru bir insan ixrâcâtıdır başlardı.
Belki bu zinciriŋ hikmetini pek aŋlayamadıŋız; eger hiç İran’da bulunmadıŋızsa, haqqıŋız da var, aŋlatayım:
Xoy’uŋ zengin müctehidlerinden biri, vasiyeti mûcebince bu soqağa gömülmüş, şimdi Maqbere ismini taşıyan bu soqağıŋ ortasında, tepesinde qırmızı küçük bir bayraq dalğalanan uzunca bir minâre ve yeşil, zarîf bir qubbeniŋ altında yatan bu müctehidiŋ rûhu hürmetine, bu zincirle te’ayyün édilen hudûdu aşan qâtil, bu müctehide dexâlet étmiş addolunuyor [= sığınmış sayılıyor], ve hiç kimseniŋ, hattâ hükûmetiŋ bile kendisine el sürmege haqqı olmuyor.

"İstanbul’a ihrâç ettiği insanlar, bir müddetten sonra Hoy’a avdet ve yerlerini başkalarını gönderdikleri için, buranın lisânı da, diğer yerlerde konuşulan Azerbaycan Türkçesine pek benzemiyor.Mesela Miyandic, Rûmiye veya Savucbulaq’da konuşulan Türkçe ile Hoy’da konuşulan Türkçe arasında epey fark var, hiç değilse bizim Türkçeyi kolayca anlayabiliyorlar."
"İran'ıŋ Garip Âdetlerinden

Şâh ile Müneccimbaşı

Pek eski bir an'ane mûcebince İran şahlarınıŋ

seyâhatlerinde dâimâ müneccimbaşıları berâber
bulunurlar ve eşek üstünde eŋ öŋde giderlerdi"
İran’da müctehidleriŋ, degil yalŋız sağlıqlarında hattâ öldükden soŋra bile herşeye, her quvvete nasıl hâkim olduqlarını aŋlamaq için bu misâl, bu haqîqat kâfî degil midir?
Bu, yalŋız Xoy’a maxsûs bir hâl olmayup, İran’ıŋ her tarafında bu gibi şeyler bol-bol vardır.
Qaç senedir Xoylular, her dürlü mücrim ve qâtilleriŋ bu soqağa dalar dalmaz ter-temiz bir insan gibi, tekrâr cem’iyete avdetlerini görmekdedirler. Faqat Xoy habsxânesi yine boş degildir; telaşla heyecanla, acele ile zinciriŋ yolunu şaşıran günahkârlar, habsxâne yolunu boylarlar; onun için Xoylular, “Ma’sûm olmayan qâtil ve cânîyi Allah şaşırtır, zinciri göstermez, burayı bulanlar dâimâ ma’sûmlardır” — diyor, ve böylece kendi kendilerini aldatmağa çalışıyorlar.
❊Faqat Xoy qahramandır. Béş sene evvel Xoy’uŋ qomşuları Rûmiye, Selmas ve Savucbulaq şehirleri Asori ve Ermenileriŋ elinde târumâr olurken, aynı düşmanlar, qaç def’a Xoy’uŋ asr-dîde taş qal’a qapılarına da saldırdılar. Xoy etrafdaki bütün köyler ahâlîsini qal’ası içine alaraq qapılarını qapadı, ve üç gün, üç géce, şehriŋ etrafındaki xendekleri su ile dolduraraq, bir Qurûn-ı Vustâ harbi yapdı.
Yıldırım gibi yétişen Türk ordusuna qapılarını tekbirlerle açan Xoy, hâlâ onu qurtaran bu büyük xilaskârı minnet ve hürmetle yâd étmekdedir.
"Hoy ile Trabzon arasında halı, üzüm ve badem gibi şeyler nakl eden kervan"
"Hoy'uŋ bu hanında İstanbul'a gidecekler toplanır ve seyâhat zamanlarını kararlaştırırlar"

Xoy ile Trabzon arasında üç biŋ deve muntazaman işlemekdedir. Buradan xalı, üzüm, bâdem, bağırsaq göderilmekdedir.
İstanbul’dan manifatura [= fabrik mənsûcat] ve sâire getirilmekdedir. Hayret édilir, bir deve kervanınıŋ ekseiyâ üç ayda Trabzon’a götürdügü bilxassa xurma, üzüm ve bâdem gibi şeyler, nasıl oluyor da, bu qadar uzun bir yoluŋ biŋ dürlü masrafını yüklendigi halde, müşteri bulabiliyor? Bunu Xoylu tâcirlere sordum:
— O bizim sırrımızdır, buŋa İstanbul’daki tâcirler de hâlâ şaşarlar, dédiler.
Şimdi Xoylunuŋ gözü, Terabzon-Erzurum demiryolundadır.
— Ne vaqt, ne vaqt, diye sorup duruyorlar.
"İran'da Eşkıya Takibi:
İran'da eşkıya takibine harbe gider gibi gidiliyor.
Süvâriler bölük bölük kumandanlarınıŋ taht-ı idâresinde günlerce, saatlerce memleketi bir baştan bir başa kat' éderler, ve eşkıyâyı tenkîl [zincire vurma] vazîfesini görürler."
"İranlı bir jandarna zâbıtı (subayı) ve maiyeti"

Xoy, yuqarıda aŋlatdığım vaq’adan beri içinde bir tek ğayrı-müslim yaşatmadılar. Bu i’tibârla çoq mes’ûddur. Bu şehriŋ herşeyi, herşeyi Türk’ür.
Dört biŋ qadar Xıristiyan varken, şimdi ilâc içün aransa, bir tek yoq. Géçenlerde bir Ermeni quyumcu gelmiş, o gün çoluq çocuq etrafına toplanmışlar:
— Dîvâne degilseŋ, geldigin yére çıqar gidersiŋ diye bağrışmışlar.
Ne[ye] uğradığını güç aŋlayan Ermeni, hemen o gün uzaqlaşmış gitmiş.
"Bir Xoylu tipi"
"Her sene İstanbul'a adam ixrâc éden Xoy qasabasınıŋ uzaqdan görünüşü"
"İran'ıŋ Landru'su* Piç Mimi (Bic Memi) i'dam sehpasınıŋ dibinde, Hoylulara soŋ sözlerini söylüyor"

Xoy’uŋ, daha doğrusu İran’ıŋ Landru’sunu bittab’ tanımazsıŋız, taqdîm édeyim:
— Piç Memi!
Asıl ismi Muhammed ise de xalq “Memi” diyor. Uzun bir zaman dümbelek çalaraq Xoy’u eglendiren Memi nihâyet Xoy’uŋ axlâqını düzeltmege qarar vériyor. Altı qarısınıŋ içinde eŋ aqıllı ve sır tutanını séçerek işe başlıyor. Axlâqından şübhe étdigi her qadını, qarısı vâsıtasıyla, dümbelek dinletmek için evine da’vet éderek boğuyor. Memi’niŋ tek cinâyet âleti bir ip parçasıdır. Bunu qadınıŋ boğazına doladıqdan soŋra bir ucunu kendisi, digerini qarısı çekerek, “Xoy’uŋ nâmusunu lekelemek isteyen muzırr maxlûqâtı” birer birer oratadan qaldırıyor.
İş meydana çıqınca, Memi cürmünü inkâr étmiyor. Eviniŋ bağçesindeki büyük çuqurdan çıqarılan on altı qadın cesediniŋ qarşısında hiç bir nedâmet duymuyor, bil’akis — Fenâ mı étdim? diyor.
Memi, az bir zamanda otuzdan fazla qadın ve adedi ğayrı-ma’lûm erkek öldürmüşdür. Erkekler, qarılarını aramaq için Memi’ye mürâca’at étmek cür’etinde bulunan bedbaxtlardır.
İ’dam sehpasınıŋ dibinde, etrâfını saran Xoylulara, Memi soŋ sözlerini söylüyor:
— Ben Xoy’u fâhişelerden qurtarmaq, hepimiziŋ nâmusunu qorumaq istedim. Şimdi siz benim ölümümü seyr édiyorsuŋuz. Démek ki fedâkârlığımıŋ qıymetini taqdîr édemiyorsuŋuz, faqat müsterih ve mes’ûdum.
"Hükûmet konağı yalŋız Âşûrâ günleri kalabalıktır"

Xoy’uŋ güzel, ortasından sular aqan, hattâ geniş, iri çınarlarıŋ, uzun sögüdleriŋ gölgeledigi, şirin “xıyâban”ları ve bulvarları var.
İran’ıŋ her yerinde olduğu gibi, adım başındaki hamamlarıŋ, geniş bir lâübâlîlikle, soqaq ortalarında, alabildigine, qurutmaq üzere asılmış, rengâreng péştemalları, bu soqaqıarı âdetâ donatıyor.
Zarif bir hükûmet qonağı var. Faqat Xoylu hükûmet qapısından ziyâde, şehriŋ Trabzon’a açılan qal’a qapısınıŋ éşigini aşındırmaqla meşğûl. Hükûmet qonağı yalŋız Âşûrâ günleri qalabalıqdır. Herkesiŋ, her Xoylunuŋ aqlı-fikri İstanbul’dadır. Dârüleytâmdaki boynu bükük bir qızcağıza sordum:
— Büyüyünce ne yapacaqsın?
O bile:
— İstanbul’a gidecegim, dédi.
"Dârüleytamda (Öksüzevinde) boynu bükük bir kızcağıza sordum: ..."
Qandemir»





















_____________________
Landru: 1922 ilində tüklər ürperdici cinayətlər ilə Fransa'da qorxu salan ardıcıl qâtil idi.


Resimli Gazete 
Numero: 65
Sene: 2
Cumartesi 29 Teşrînisânî 1430 [doğrusu 1340]
Sermuharrirleri: 
Süleyman Nazîf 
İbrâhim Alaaddîn

90 İL ÖŊCƏ RƏSİMLİ QAZETƏ’DƏ XOY

Rəsimli Qazetə29 Təşrînisâni 1340
(29.11.1924)

Sənə: 2
Numero: 64
Sərmühərrirləri:
Süleyman Nəzif
İbrâhim Əlâəddin
(İstanbul)


Qissədən Hissə:
  1. Xoy beyin köçünüŋ ta o zamandan başkəndi imiş! ;) Şəhərdə 30 miŋ nüfus varkən yüzdə iўirmisi yurddışındadır. 
  2. O sırada (TC’niŋ ilk ili, Pəhləvi palanınıŋ yüklənmədiўi dönəm) Xoy’dakı Türkiyə etkisi maraqlıdır. Küçə-bazarda Mustafa Kamal’ıŋ rəsimləri asılıymış!
  3. Daha o dönəmdə Mahabad yox, Savucbulaq var; Miyândoâb yox, Miyandic var…
  4. Xalqıŋ dil, etnik kimlik, yurd kimliўi haqqında daha qondarma rəsmi adlar çıxmadığı üçün gerçəkçi adlandırmalar var: Türk, Türkcə, Azərbaycan Türkcəsi, Azərbaycanlı, … 
  5. Xoy’dakı arı-duru Türkcə bayağı öўülüb! :) 
  6. Yüz il öŋcəsiniŋ toplumsal yaşamı haqqında maraqlı bilgilər verilir. Bir də film kimi bir seri cinâyət olayı… :)
Resimli Gazetes. 4-5
«İran’ı Tanıyalım:
İSTANBUL’A ADAM İXRAC ÉDEN BİR ŞEHİR
"İstanbul'a Adam İhtaç Eden Bir Şehir"
Dünyada adam ihrâcatıyla iştiğal éden yérler vardır. İki gündür misâfiri olduğum XOY da bunlardan biridir. Bu küçük qasabanıŋ şu xusûsiyeti var ki, Qafqasya ve Rusya’nıŋ her tarafına, birçoq ixrâcatda bulunmaqla berâber, asıl ixrâcâtı İstanbul’a yapıyor. Bu sebeble, bu qasabacığı İstanbullulara tanıtmaq istedim:
"Xoy soqaqlarında, Xoy Pazarı’nda
Mustafa Kemâl Paşa’nıŋ, Kâzım Qarabekir
ve Re’fet Paşalarıŋ resimlerini,
adım başında görürsüŋüz."
Eŋ géniş hésabla otuz biŋ nüfûsu olan bu sancağıŋ İstanbul’da iki biŋ evlâdı varmış. Şu hésabla nüfûsunuŋ yüzde yédisi İstanbul’da ve umûmiyetle, yüzde yigirmisi dâimâ xaricdedir. İstanbul’uŋ bilxassa Asmaaltı, Fincancılar, Mahmud Paşa taraflarında sıq-sıq rast gelinen İranlı éşekçiler, ekseriyetle Xoylu, ve Xoy’a béş-altı saat ötede bulunan Semlaslılardır. Bunlardan başqa köşe başlarında gördügüŋüz tütüncü ve çaycılarıŋ içinde de, birçoqları buralarıŋ ehlidir. Zâten İstanbul’daki İranlılarıŋ hemen-hemen hepsi AZERBAYCANLI’dır.
Xoy, Tebriz’i Trabzon’a bağlayan yol üzerinde olduğu içün, nüfûsuna nisbetle eŋ çoq, İnsan ixrâcatında bulunan bir yérdir.
Xoy’da, adım başında İstanbul’u görmüş, İstanbul’da yaşamış İnsanlarla qarşılaşırsıŋız. Xoy soqaqlarında, Xoy Pazarı’nda Mustafa Kemâl Paşa’nıŋ, Kâzım Qarabekir ve Re’fet Paşalarıŋ resimlerini, adım başında görürsüŋüz.
Eŋ serî’ giden bir yolcu, otomobilden istifâde étse bile Xoy’dan İstanbul’a yigirmi günden evvel gidemez. Öyle iken burası İstanbul’a ne qadar yaqın!
İstanbul’a ixrâc étdigi insanlar, bir müddetden soŋra Xoy’a avdet ve yérlerini başqalarını gönderdikleri için, buranıŋ lisânı da, diger yérlerde qonuşulan Azerbaycan Türkcesine pek beŋzemiyor.
Mesela Miyandic, Rûmiye veya Savucbulaq’da qonuşulan Türkce ile Xoy’da qonuşulan Türkce arasında épéy farq var, hiç degilse bizim Türkceyi qolayca aŋlayabiliyorlar.

Baŋa şehri gezdiren genç, bir yol başında durdu, ve tepemizdeki ince bir zinciri göstererek:
- Bu zinciri aşan, herhangi bir qâtil veya mücrim, qurtulmuşdur — dédi.
Qapalı Çarşı’dan bir mahalleye giden var ve uzun bir soqaq başındaki bu zincir, filhaqîqa şimdiye qadar birçoq cânî ve qâtili qurtarmış.
Hattâ pek yaqında, birini öldüren bir zâbıt üç günlük yoldan izini qayb éderek Xoy’a gelmiş ve derhal zinciri géçerek qurtulmuş. İstanbul’daki qâtiller duymasınlar yoqsa İstanbul’dan Xoy’a doğru bir insan ixrâcâtıdır başlardı.
Belki bu zinciriŋ hikmetini pek aŋlayamadıŋız; eger hiç İran’da bulunmadıŋızsa, haqqıŋız da var, aŋlatayım:
Xoy’uŋ zengin müctehidlerinden biri, vasiyeti mûcebince bu soqağa gömülmüş, şimdi Maqbere ismini taşıyan bu soqağıŋ ortasında, tepesinde qırmızı küçük bir bayraq dalğalanan uzunca bir minâre ve yeşil, zarîf bir qubbeniŋ altında yatan bu müctehidiŋ rûhu hürmetine, bu zincirle te’ayyün édilen hudûdu aşan qâtil, bu müctehide dexâlet étmiş addolunuyor [= sığınmış sayılıyor], ve hiç kimseniŋ, hattâ hükûmetiŋ bile kendisine el sürmege haqqı olmuyor.

"İstanbul’a ihrâç ettiği insanlar, bir müddetten sonra Hoy’a avdet ve yerlerini başkalarını gönderdikleri için, buranın lisânı da, diğer yerlerde konuşulan Azerbaycan Türkçesine pek benzemiyor.Mesela Miyandic, Rûmiye veya Savucbulaq’da konuşulan Türkçe ile Hoy’da konuşulan Türkçe arasında epey fark var, hiç değilse bizim Türkçeyi kolayca anlayabiliyorlar."
"İran'ıŋ Garip Âdetlerinden

Şâh ile Müneccimbaşı
Pek eski bir an'ane mûcebince İran şahlarınıŋ
seyâhatlerinde dâimâ müneccimbaşıları berâber
bulunurlar ve eşek üstünde eŋ öŋde giderlerdi"
İran’da müctehidleriŋ, degil yalŋız sağlıqlarında hattâ öldükden soŋra bile herşeye, her quvvete nasıl hâkim olduqlarını aŋlamaq için bu misâl, bu haqîqat kâfî degil midir?
Bu, yalŋız Xoy’a maxsûs bir hâl olmayup, İran’ıŋ her tarafında bu gibi şeyler bol-bol vardır.
Qaç senedir Xoylular, her dürlü mücrim ve qâtilleriŋ bu soqağa dalar dalmaz ter-temiz bir insan gibi, tekrâr cem’iyete avdetlerini görmekdedirler. Faqat Xoy habsxânesi yine boş degildir; telaşla heyecanla, acele ile zinciriŋ yolunu şaşıran günahkârlar, habsxâne yolunu boylarlar; onun için Xoylular, “Ma’sûm olmayan qâtil ve cânîyi Allah şaşırtır, zinciri göstermez, burayı bulanlar dâimâ ma’sûmlardır” — diyor, ve böylece kendi kendilerini aldatmağa çalışıyorlar.
❊Faqat Xoy qahramandır. Béş sene evvel Xoy’uŋ qomşuları Rûmiye, Selmas ve Savucbulaq şehirleri Asori ve Ermenileriŋ elinde târumâr olurken, aynı düşmanlar, qaç def’a Xoy’uŋ asr-dîde taş qal’a qapılarına da saldırdılar. Xoy etrafdaki bütün köyler ahâlîsini qal’ası içine alaraq qapılarını qapadı, ve üç gün, üç géce, şehriŋ etrafındaki xendekleri su ile dolduraraq, bir Qurûn-ı Vustâ harbi yapdı.
Yıldırım gibi yétişen Türk ordusuna qapılarını tekbirlerle açan Xoy, hâlâ onu qurtaran bu büyük xilaskârı minnet ve hürmetle yâd étmekdedir.
"Hoy ile Trabzon arasında halı, üzüm ve badem gibi şeyler nakl eden kervan"
"Hoy'uŋ bu hanında İstanbul'a gidecekler toplanır ve seyâhat zamanlarını kararlaştırırlar"

Xoy ile Trabzon arasında üç biŋ deve muntazaman işlemekdedir. Buradan xalı, üzüm, bâdem, bağırsaq göderilmekdedir.
İstanbul’dan manifatura [= fabrik mənsûcat] ve sâire getirilmekdedir. Hayret édilir, bir deve kervanınıŋ ekseiyâ üç ayda Trabzon’a götürdügü bilxassa xurma, üzüm ve bâdem gibi şeyler, nasıl oluyor da, bu qadar uzun bir yoluŋ biŋ dürlü masrafını yüklendigi halde, müşteri bulabiliyor? Bunu Xoylu tâcirlere sordum:
— O bizim sırrımızdır, buŋa İstanbul’daki tâcirler de hâlâ şaşarlar, dédiler.
Şimdi Xoylunuŋ gözü, Terabzon-Erzurum demiryolundadır.
— Ne vaqt, ne vaqt, diye sorup duruyorlar.
"İran'da Eşkıya Takibi:
İran'da eşkıya takibine harbe gider gibi gidiliyor.
Süvâriler bölük bölük kumandanlarınıŋ taht-ı idâresinde günlerce, saatlerce memleketi bir baştan bir başa kat' éderler, ve eşkıyâyı tenkîl [zincire vurma] vazîfesini görürler."
"İranlı bir jandarna zâbıtı (subayı) ve maiyeti"

Xoy, yuqarıda aŋlatdığım vaq’adan beri içinde bir tek ğayrı-müslim yaşatmadılar. Bu i’tibârla çoq mes’ûddur. Bu şehriŋ herşeyi, herşeyi Türk’ür.
Dört biŋ qadar Xıristiyan varken, şimdi ilâc içün aransa, bir tek yoq. Géçenlerde bir Ermeni quyumcu gelmiş, o gün çoluq çocuq etrafına toplanmışlar:
— Dîvâne degilseŋ, geldigin yére çıqar gidersiŋ diye bağrışmışlar.
Ne[ye] uğradığını güç aŋlayan Ermeni, hemen o gün uzaqlaşmış gitmiş.
"Bir Xoylu tipi"
"Her sene İstanbul'a adam ixrâc éden Xoy qasabasınıŋ uzaqdan görünüşü"
"İran'ıŋ Landru'su* Piç Mimi (Bic Memi) i'dam sehpasınıŋ dibinde, Hoylulara soŋ sözlerini söylüyor"

Xoy’uŋ, daha doğrusu İran’ıŋ Landru’sunu bittab’ tanımazsıŋız, taqdîm édeyim:
— Piç Memi!
Asıl ismi Muhammed ise de xalq “Memi” diyor. Uzun bir zaman dümbelek çalaraq Xoy’u eglendiren Memi nihâyet Xoy’uŋ axlâqını düzeltmege qarar vériyor. Altı qarısınıŋ içinde eŋ aqıllı ve sır tutanını séçerek işe başlıyor. Axlâqından şübhe étdigi her qadını, qarısı vâsıtasıyla, dümbelek dinletmek için evine da’vet éderek boğuyor. Memi’niŋ tek cinâyet âleti bir ip parçasıdır. Bunu qadınıŋ boğazına doladıqdan soŋra bir ucunu kendisi, digerini qarısı çekerek, “Xoy’uŋ nâmusunu lekelemek isteyen muzırr maxlûqâtı” birer birer oratadan qaldırıyor.
İş meydana çıqınca, Memi cürmünü inkâr étmiyor. Eviniŋ bağçesindeki büyük çuqurdan çıqarılan on altı qadın cesediniŋ qarşısında hiç bir nedâmet duymuyor, bil’akis — Fenâ mı étdim? diyor.
Memi, az bir zamanda otuzdan fazla qadın ve adedi ğayrı-ma’lûm erkek öldürmüşdür. Erkekler, qarılarını aramaq için Memi’ye mürâca’at étmek cür’etinde bulunan bedbaxtlardır.
İ’dam sehpasınıŋ dibinde, etrâfını saran Xoylulara, Memi soŋ sözlerini söylüyor:
— Ben Xoy’u fâhişelerden qurtarmaq, hepimiziŋ nâmusunu qorumaq istedim. Şimdi siz benim ölümümü seyr édiyorsuŋuz. Démek ki fedâkârlığımıŋ qıymetini taqdîr édemiyorsuŋuz, faqat müsterih ve mes’ûdum.
"Hükûmet konağı yalŋız Âşûrâ günleri kalabalıktır"

Xoy’uŋ güzel, ortasından sular aqan, hattâ geniş, iri çınarlarıŋ, uzun sögüdleriŋ gölgeledigi, şirin “xıyâban”ları ve bulvarları var.
İran’ıŋ her yerinde olduğu gibi, adım başındaki hamamlarıŋ, geniş bir lâübâlîlikle, soqaq ortalarında, alabildigine, qurutmaq üzere asılmış, rengâreng péştemalları, bu soqaqıarı âdetâ donatıyor.
Zarif bir hükûmet konağı var. Faqat Xoylu hükûmet qapısından ziyâde, şehriŋ Trabzon’a açılan qal’a qapısınıŋ éşigini aşındırmaqla meşğûl. Hükûmet qonağı yalŋız Âşûrâ günleri qalabalıqdır. Herkesiŋ, her Xoylunuŋ aqlı-fikri İstanbul’dadır. Dârüleytâmdaki boynu bükük bir qızcağıza sordum:
— Büyüyünce ne yapacaqsın?
O bile:
— İstanbul’a gidecegim, dédi.
"Dârüleytamda (Öksüzevinde) boynu bükük bir kızcağıza sordum: ..."
Qandemir»





















_____________________
Landru: 1922 ilində tüklər ürperdici cinayətlər ilə Fransa'da qorxu salan ardıcıl qâtil idi.


Resimli Gazete 
Numero: 65
Sene: 2
Cumartesi 29 Teşrînisânî 1430 [doğrusu 1340]
Sermuharrirleri: 
Süleyman Nazîf 
İbrâhim Alaaddîn

Xoca Əbdülqâdir Marağalı’ya mənsub bir əlyazmada (XV y.) Çağatay Türkcəsiylə yazdığı bir qəzəli:

Əbdülqâdir İbn Ğeybi Hâfiz Mərâğî (Marağa: 1360 - Hərat: 1435): dâhi bir musiqi quramçısı, şâir və rəssamdı. Musiqi sahəsində Səfiyəddin Urməvi'niŋ ardçısı idi. Gözəl ud çaldığı da söylənər. Birçox yeŋi təsniflər yaratmışdır. 1353 ilində Güney Azərbaycan’ıŋ Marağa şəhrində doğulmuş olan Əbdülqâdir, 1435 ilində Hərat’da tâun xəstəliўindən ölmüşdür. O, bəzən Təbriz'də Şeyx Üveys'iŋ; bəzən Səmərqənd’də Timuür’üŋ; bəzən Təbriz'də Miran Şah və Xəlil Sultan’ıŋ; bəzən də Hərat’da Şahrux’uŋ sarayında bulunar; ilgi və sayğıyla qarşılanar. 
Məqâsid'ül-Əlhân, Câme'ül-Əlhân, Kənz'ül-Əlhân başda olmaq üzərə çoxlu əsəri vardır. O, eyni zamanda Səfiyəddin Urməvi'niŋ yazdığı Ədvar adlı əsəri də çevirib dilgiləmişdir. 


Ey cân-ı cəhân, bəhr-i səfâ, bizni unutma!
V’ey mâh-cəbîn mehr-liqâ bizni unutma!

Haqdan diləyür cân-ü-köŋül ömrün͡g uza:qı
Virdüm budurur sübh-ü-məsâ: bizni unutma!

Ol dəm ki yüzün͡g bersə —şəhâ— hüsn zəkâtı
Gər bolmaya hâzır bu gədâ, bizni unutma!

Ayrılmadı cânum qılıç ilə eşigün͡gden,
Gər çarx-ı fələk qıldı cüdâ, bizni unutma!

Bardur kərəmüŋden bu qədər bizgə təvəqqu’, 
Gər saldı cüdâ bizni qəzâ, bizni unutma!

Biz ömrüŋi çün dilərüz əz-Haq bə-du’âhâ, 
Sən eyş qıl u rûh-fəzâ, bizni unutma! 

Hicrüg qıladur hər nəfəsi sinəmi məcrûh, 
Bergil bu cərâhətğə dəvâ, bizni unutma!

***
(Xorasan Âsitan-i Qüds-i Rəzəvi yazmalar sandığı)

© Çeviriyazı: Toğrul Atabay
______________________________
* Azərbaycan sâhəsinə âid olduğu üçün, qəzəliŋ yazımında həm Doğu Türkcəsi, həm də Batı Türkcəsi yazıtörəsi özəllikləri görülür: Ŋ üçün həm kef, həm nun-kef; Ə üçün həm he, həm əlif işlədilmişdir.



______
SÖZLÜK:
bəhr-i səfâ = duruluq dəŋizi
bizni = bizi
mâh-cəbîn = ay alınlı
mehr-liqâ = günəş üzlü
virdüm = zikrim, təkrarladığım söz
budurur = budur
sübh-ü-məsâ = səhər-axşam
ol dəm = o zaman ki
yüzün͡g = [səniŋ] üzüŋ
bersə = versə
şəhâ = ey şah 
hüsn zəkâtı = gözəllik zəkatı, gözəlliўiŋiŋ zəkatını
gər bolmaya hazır = əgər orada olmaya
gədâ = yoxsul, dikənçi
eşigün͡gden (eşigündin) = [səniŋ] astanaŋdan
cüdâ = ayrı
bardur = vardır
bizgə = bizə
təvəqqu’ = gözlənti, bəklənti
qəzâ = qədər
çün dilərüz = dilədiўimiz üçün
əz-Haq = Haq’dan
bə-du’âhâ = dualarla
eyş qıl = əўlən
u = və
rûh-fəzâ = ruh artıran, canlılıq verən (sevgili)
hicrüg = [səniŋ] ayrılığıŋ, köçüŋ
qıladur … məcrûh = yaralayar
bergil = vergilən, ver
cərâhətğə = yaraya
dəvâ = dərman





27.09.2016

Türkoloji’niŋ atası Mirzə Kâzım Bəg’dən [1802-70] dilimiziŋ əŋ doğru adlandırılışı

Türkoloji’niŋ atası Mirzə Kâzım Bəg [Rəşt: 1802 - Dərbənd: 1870] ilk olaraq bilimsəl yöndəmlə bütün yazmalarını işləyib İngiliscə çeviri və açıqlamalarla yayınladığı Dərbəndnâmə əsərində bölgə diliniŋ əŋ doğru adlandırılışını belə verir: 
«Turkish» / «Aderbijanian Turkish»
(Dərbəndnāmə: Sankt-Peterburq, 1851)

Derbend-Nâmeh
or
The History of Derbend
Translated from 
A Select Turkish Version
and
Published With The Texts
and with
Notes, 
illustrative of
The History, Geography, Antiquities &c. &c.
occurring throughout the work,
by
Mirza A. Kazem-Beg.

St. Petersburg,
Printed for The Imperial Academy of Sciences.
1851.
«Desirous of making better known this presious memorial of Eastern literature, doubly dear to me from the circumstance of my being a native of the town it describes, I resolved, after due investigation and persevering researches, to publish a select version of the “Derbend-nâmeh” in the Aderbijanian Turkish language, with an English translation, and accompanied with notes, illustrative remarks and historical and geographical notices, in order that this publication might, at the same time, serve as materials for the history and geography of Daghistan…»
— Mirza Alexander Kazem-Beg
***


Âlimiŋ yazmalardakı dil və ləhcə haqqındakı dəўərləndirməsi (s. xıı-xııı):



Türkcə Dərbəndnamə’də Azərbaycan Türkcəsi nəsrindən bir dilim:
«Zikr-i Âmədən-i Mərvân bin Məhəmməd bə-Hukûmət-i Dərbənd
Târîx sənə 120 olanda Mərvân bin Məhəmməd xəlîfə tərəfindən Dərbənd şəhrinin͡g hükûmətinə müqərrər olub şəhrə vârid olandan-soŋra Müslimə tə’yîn edən xərâcı vilâyətlərdən bu qərâr ilə alurdı. Qumuq əlli Tuman (Qumuq ilə Tuman?) tâyfasından hər ildə yüz ğulâm, yüz câriyə və igirmi min͡g batman buğda və Küb[ət]çi tâyfasından əlli nəfər câriyə və Qaraqaytaq’dan beş yüz əsîr və igirmi min batman buğda və Kürə və Miskincə tâyfasından on dört min batman buğda, qırx min dirhəm aqça və Şirvan’dan igirmi min batman buğda və əlli min dirhəm aqça tamâmı məzkûr olan vilâyətlərdən alub anbarlara və xəzânə[yə] yetişürdi. Həmîşə hâcət olan vaqtda şəhərdə olan mübârizlərə təqsîm edəllərdilər və əhâlî-i Tabasaran nöwbət ilə şəhərin͡g küçələrində olan qârûzât və nəcâsətləri pâk-u-təmîz edəllər idi.»
— İngiliscəsi: Mirzə Kazım Bəg (Derbend-Nâmeh, St. Petersburg: 1851, s. 106)

© T.A. [Facebook]

Türkoloji’niŋ atası Mirzə Kâzım Bəg’dən [1802-70] dilimiziŋ əŋ doğru adlandırılışı

Türkoloji’niŋ atası Mirzə Kâzım Bəg [Rəşt: 1802 - Dərbənd: 1870] ilk olaraq bilimsəl yöndəmlə bütün yazmalarını işləyib İngiliscə çeviri və açıqlamalarla yayınladığı Dərbəndnâmə əsərində bölgə diliniŋ əŋ doğru adlandırılışını belə verir: 
«Turkish» / «Aderbijanian Turkish»
(Dərbəndnāmə: Sankt-Peterburq, 1851)

Derbend-Nâmeh
or
The History of Derbend
Translated from 
A Select Turkish Version
and
Published With The Texts
and with
Notes, 
illustrative of
The History, Geography, Antiquities &c. &c.
occurring throughout the work,
by
Mirza A. Kazem-Beg.

St. Petersburg,
Printed for The Imperial Academy of Sciences.
1851.
«Desirous of making better known this presious memorial of Eastern literature, doubly dear to me from the circumstance of my being a native of the town it describes, I resolved, after due investigation and persevering researches, to publish a select version of the “Derbend-nâmeh” in the Aderbijanian Turkish language, with an English translation, and accompanied with notes, illustrative remarks and historical and geographical notices, in order that this publication might, at the same time, serve as materials for the history and geography of Daghistan…»
— Mirza Alexander Kazem-Beg
***


Âlimiŋ yazmalardakı dil və ləhcə haqqındakı dəўərləndirməsi (s. xıı-xııı):



Türkcə Dərbəndnamə’də Azərbaycan Türkcəsi nəsrindən bir dilim:
«Zikr-i Âmədən-i Mərvân bin Məhəmməd bə-Hukûmət-i Dərbənd
Târîx sənə 120 olanda Mərvân bin Məhəmməd xəlîfə tərəfindən Dərbənd şəhrinin͡g hükûmətinə müqərrər olub şəhrə vârid olandan-soŋra Müslimə tə’yîn edən xərâcı vilâyətlərdən bi qərâr ilə alurdı. Qumuq əlli Tuman (Qumuq ilə Tuman?) tâyfasından hər ildə yüz ğulâm, yüz câriyə və igirmi min͡g batman buğda və Küb[ət]çi tâyfasından əlli nəfər câriyə və Qaraqaytaq’dan beş yüz əsîr və igirmi min batman buğda və Kürə və Miskincə tâyfasından on dört min batman buğda, qırx min dirhəm aqça və Şirvan’dan igirmi min batman buğda və əlli min dirhəm aqça tamâmı məzkûr olan vilâyətlərdən alub anbarlara və xəzânə[yə] yetişürdi. Həmîşə hâcət olan vaqtda şəhərdə olan mübârizlərə təqsîm edəllərdilər və əhâlî-i Tabasaran nöwbət ilə şəhərin͡g küçələrində olan qârûzât və nəcâsətləri pâk-u-təmîz edəllər idi.»
— İngiliscəsi: Mirzə Kazım Bəg (Derbend-Nâmeh, St. Petersburg: 1851, s. 106)

© T.A. [Facebook]

“Zîc-i İlxânî” Yazmasında Türkcə Bir Not

Xoca Nəsîrəddin Tûsi’niŋ [1201-1274] oğlunuŋ əlyazısıyla olduğu qeyd edilən Zīc-i İlxānī yazmasında [Paris Ulusal Kitabxanası: Persan 163] ara səhifədə, 2-ci yarpaq arxasında —soŋradan artırıldığı aŋlaşılan— Türkcə bir not diqqətimizi çəkdi: “Kābin” (nikah qarşılığı olan axça) ilə bağlı bir “tanıqsama” (istişhad) yazısı!
Yazı nə dəŋli qısa olsa da Türkcəniŋ yazılı gələnəўi və Öŋasya alaŋında gündəlik yazı dili olaraq qullanılmış olması, eləcə də dönəmiŋ toplumsal kültürü və adbilgisi baxımından dəўərli ipucları içərir. İşlənən diliŋ özgünlüўü (tanıq = şâhid, bağışlamaq, aqça, xatun vb) də ayrıca göz qamaşdırır.
Əŋ erkən XIII yüziliŋ soŋu, əŋ gec XIV yüziliŋ başına âid olan nüsxədəki Türkcə yazmaqaranıŋ da 14-cü yüzildə artırıldığı düşünüləbilər. Qısa da olsa dil özəlliklərindən (+durlar, bağışlayup, adı, biŋ vb.) Ortaq Oğuz Türkcəsi alaŋına âid olduğu qolaylıqla söylənəbilər. 
Zîc-i İlxâni Xoca Nəsir’iŋ özünüŋ Marağa’da qurduğu gözləmevində 12 il boyunca gerçəkləşdirdiўi gözləmlərə dayalı bilgilər soŋucu 1272’də yaranan bir ulduzbilim əsəri olduğu üçün Türkcə notuŋ da Güney Azərbaycan’da əkləndiўi düşünüləbilər. Məscid imamından söz edərkən verilən “Qurçu Doğan” [kəndi?] yeradı da gerçəkliўə ışıq tutmaq adına öŋəmli bir ipucu sayılır: Günümzdə Şərqi Azərbaycan əyâlətində Əhər’ə bağlı Qurçu Kəndi (F. Qūrchī Kandī), Əhər’iŋ Vərziqan bölüўünə bağlı Qurçu Əhmədabad (F. Qūrchī-ye Ahmadābād), yenə Əhər’iŋ mərkəz bölüўünə bağlı və üç miŋillik bir təpəsi olan Doğan (F. Dūghān) kimi kəndləriŋ varlığı da bu varsayımı gücləndirməkdədir.
Yazmanıŋ 3-a yarpağında dəўişik bir qələmlə [Osmanlı şeyxülislamı] Əbû Su’ûd [1490-1574] imzasını daşıyan Osmanlı Türkcəsi bir not da mətnə soŋradan artırılmışdır (eyni qələmlə Osmanlı Türkcəsi bir not da 14-b yarpağında görülür). 1-ci yarpaqda yer alan soŋradan artırma Türkcə dördlük isə başqa bir yazıda incələnəcəkdir…
Zîc-i İlxâni Türk təqvimi üzərinə veridўi birincil və ayrıntılı bilgilər baxımından da eşsiz bir qaynaq sayılır.
Zîc-i İlxanî, Yarpaq 1a

OXUNUŞ [T.A.]:
«Şāh[iddirlər] ki, Bəki’nüŋ xātunı səkiz bin͡g aqça kābindən altı biŋini bağışlayup 
iki bin͡g aqça kābini qalduğına: Məvlānā Kātib Xəyrəddīn bin —— | Dərzi
Muhyiddīn | Fükə Axı Muhyiddīn bin ——. Ṭanuqdurlar: Ḥācī Savçı
bin Ṭura | Turşuçı Əḥməd bin —— və Qaragöz Pālūdəçi bin ——
və imām-ı məscid-i Qurçı Ṭoğan ṭanuq adı Nəbī Xwācə bin ——»

Açıqlama:
1. Kābin: Bugün ‘kəbin’. 1) Evlənmə sırasında kişi (oğlan/güvey) tərəfindən qıza (gəlinə) və’d edilən nikah bahası; başlıq, mehr (Osm. mihr); 2) Nikah.
2. Fükə (= Nəqîb): Axılıq (Əxîlik) təşkilatında beşinci mərtəbədə bulunan, törən ərkânını bilən ve məhfil əhlini yerli-yerinə oturdan kimsədir.
3. Axı (Əxî): Xoylu Axı Evrən (Şeyx Nəsrəddin Mahmud əl-Xoyî) [Xoy: 1171 - Qırşəhir: 1261] tərəfindən qurulan Axılıq (TT. Ahîlik) əsnaf və sənətkar təşkilatınıŋ mənsubu (ayama) [Məncə T. axı ‘cömərd, qoçaq’ kökündən gəlir].
4. Pālūdəçi: Pâlûdə əskidən bal, badam və nişasta ilə düzəldilən bir halva idi (indi pişmiş nişasta əriştəsi olan sulu dondurma!)
5. Tanuq = Tanıq: Şâhid.
6. Savçı [özəl ad] = Ər. Bəşîr/Rəsûl (<> savaçı 'peyğəmbər')
7. Bin = oğlu (çoxunuŋ yeri boş qalıb).
8. Aqça: 1) Geŋəl aŋlamda sikkə; gümüş sikkə; 2) Pul birimi olaraq:
Osmanlı’da ilk aqça Bursa'da Orxan Qâzi tərəfindən 1327 ilində basdırılmışdır. Ancaq Arğun Xan (1258-1291) dönəmində —ki Zic'iŋ də yazıldığı dönəmdir— aqça "dīnār-i aqçə" deyə və müsâmihə ilə gümüş dinar yerinə də işlənirdi. Oğlu Qazan Xan (1271-1304) dönəmində də keçərli olduğuna dâir Xoca Rəşîdəddin'iŋ (1247–1318) Târîx-i Mübârək-i Qazâni'də vergiylə bağlı bu cümləsi var: 
"به هر چهار سر درازگوش كه باربستة كاروان باشد نيم آقچه و به هر  دو سر شتر نيم آقچه باسم باژ بستانند"
(Karl Jahn yayını, London: 1940, s. 280)
Ayrıca aqça dəyəriniŋ düşməsi haqqında da bir başlıq verir.

  • Yazınıŋ Âid Olduğu Alaŋ:
Məncə Osmanlı'da az bilinən "pâlûdə" və "kəbin", eləcə "dərzi" (TT. terzi) fonetiki və Ŋ səsiniŋ ‘ng' ilə, ‘+lar’ əkiniŋ əliflə yazılışı —tam təsbit edilirsə də verilən toponim— bu Türkcə yazıntınıŋ Güney Azərbaycan’da əklənmiş olduğuna dâir güclü qənâət oluşdurur. Osmanlıca obiri notlar da (3-a, 14-b vs.) başqa qələm və tam Osmanlı imlasıyla, 16-ci yüzil soŋrası artırılmışdır. Cümləniŋ biraz Farsca qoxması və devrikliyi də Azərbaycan sâhəsinə âid olduğuna bir dəlil sayılabilər.
Yuxarıda toxunduğum dilsəl dəlillər bir yaŋa, əsriŋ Marağa’da yazıldığı düşünülsə əŋ əski istinsax olan Zic-i İlxani yazmasınıŋ birdən-birə Anadolu'dan baş çıxarması mə'qul görünmür. İmperatorluq Osmanlısında İstanbul’a aparılmış olduğunu düşünmək olar. O dönəmiŋ damğası da toxunduğum Osmanlıca notlarda görülür...  

Yazım Özəllikləri:
  • Üŋlü yazımı Ərəbcə sayağı hərəkə ağırlıqlıdır.
  • Ərəbcə sayağı soŋsəs üŋlü və ək üŋlüsü üçün daxı hərf yerinə hərəkə qullanılmışdır.
  • Gənizsil N [Ŋ] Doğu Türkcəsi sayağı -nk- ilə yazılmışdır.
  • Ərəbcə olmayan p, ç, g səsləri b, c, k hərfləri ilə yazılmışdır (Farsca pālūdə isə P hərfiylə).
  • Batı Türkcəsi gələnəўi olaraq da Türkcə sözlərdə qalınsıralı T > D Ərəbcə Tı [ṭ] hərfiylə qarşılanmışdır (Ṭoğan, Ṭura, ṭanuq). 
  • İmla sayağınıŋ Ərəbcəyə yaxın olması Dəri diliniŋ bölgədə daha hər oxur-yazarca bilinmədiўiniŋ göstərgəsi sayılabilər.
Zîc-i İlxanî, Yarpaq 3a

***
Əlyazma Bilgisi:
Köçürmə İli:  1286-1315 [BnF] (əŋ əski köçürmə)
Köçürən: adsız (soŋradan əklənən bilgiyə görə: Xoca Əsîləddin bin Xoca Nəsîrəddin yazısı)
Dili:  Farsca 
Tutum: 126 yarpaq
Saxlandığı Yer:  Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits, Persan 163 














© T.A. - 2016 [Facebook]

1890’da Quzey Azərbaycan etnik xəritəsi

Azərbaycan: Əhvâl-i Coğrâfiyyə və Təqsîmât-ı Siyâsîylə Usûl-i İdârəsi, [Osmanlı Türkcəsinə] çevirən: Piyâdə Biŋbaşı Nəzmî, İstanbul / Mətbəə-i Əskəriyyə, 1334/1918. Xəritə 2.
(Bu kitab “1890 tarixli mətbû Rusca bir əsərdən tərcümə edilmişdir”) 

Vilâyətlərdəki etnik topluluq da yazılıdır:


BAKU vilâyəti (quzeydə Quba, batıda Ağsu və Göўçə; ortada Şamaxı; doğuda Bakı; güneydə Şirvan, Bayramtəpə, Salyan, Lənkuran, Astara) = TÜRKLƏR

GƏNCƏ vilâyəti (quzeydə Gəncə, Qazax, Nuxa; ortada Cavanşir, Şuşa; Güneydə QARABAĞ) = TÜRKLƏR

ƏRİVAN vilâyəti (quzeydə Gümrü, Göўçə Gölü, Yeŋibayəzid; ortada Ərivan; batıda Açmiyatzin, Iğıdır; güneydə Naxçıvan, Ordubad, Culfa)

QARS vilâyəti (quzeydə Ardahan, Sultananad; ortada Qars; batıda Oltu; güneydə Sarıqamış, Qağızman) = Qarapapaqlar (quzey), Kürdlər (orta/güney), Türklər (batı)

BATUM vilâyəti = TÜRKLƏR (batı), Acar qəbîləsi (quzey), Lazlar (batı)



XIX yüzildə Güney Azərbaycan:
Azərbaycan: Əhvâl-i Coğrâfiyyə və Təqsîmât-ı Siyâsîylə Usûl-i İdârəsi, [Osmanlı Türkcəsinə] çevirən: Piyâdə Biŋbaşı Nəzmî, İstanbul / Mətbəə-i Əskəriyyə, 1334/1918. Xəritə 1.

Dəўişdirilmiş yeradları baxımından diqqətə dəўər toponimlərdən:
  • Maku Xanlığı
  • Xoy vilâyəti
  • Çaypara Məhəlləsi (Mahalı)
  • QARAZİYADIN
  • QARAAYNA
  • Mişov Dağları
  • Salmas Dağları
  • DİLMAN
  • SUMAY
  • Rûmiyə vilâyəti
  • Nazlı Çayı
  • Rûmiyə Gölü
  • ŞAR Çayı
  • ÜŞNÜ
  • SAVUCBULAQ
  • SAYINQALA
  • SAQQIZ
  • AVDUMAN Dağları
  • Marağa vilâyəti
  • BİNAB
  • MƏLİKKƏNDİ
  • TATAVU Suyu
  • CAĞATU Nəhri
  • Qaradağ vilâyəti
  • Muğan Çölü
  • TƏBRİZ vilâyəti
  • GÜNEY Məhəlləsi (Mahalı)
  • ACIÇAY nəhri
  • Ərdəbil vilâyəti
  • SAVALAN dağları
  • Nəmin Xanlığı
  • GİLAN vilâyəti
  • Ənzəli
  • Miyana vilâyəti
  • QIZILÖZƏN nəhri
  • QAFLAN Dağı
  • ZƏNCAN
  • Zəncansuyu
  • Sultâniyə Yaylası
  • QAZVİN
  • BİCAR

@
https://www.facebook.com/photo.php?fbid=10153972041744105&set=a.10150209735504105.325447.565444104&type=3&theater