http://azyurd.com/news.php?extend.272
80-lərdə roman öldü deyə Batı yasa hazırlanarkən gözbağılayıcı Latın Ameriкalılarıŋ “Büўülü Gerçəkçilik” devi oyandı və yerli kültürüŋ evrənsəlləşməsiylə ədəbiyyata yeŋi bir rəngli dünyanıŋ qalaqapısını açmış oldu.
Mən həmişə Güney Azərbaycan’da gəlişən çağdaş ədəbiyyatıŋ birçox açıdan Güney Ameriкa yaradıcılığıyla bağdaşdığını düşünmüşəm: Şamanist kültürüŋ təzâhürləri, əski-yeŋi qatışımı, dəb-gələnək calaşması, güclü yerli kültür və sözlü-mitolojik zəmin, kültürlərarasılıq, bilinc qopuqluğu və sürəkli sorunluluq, sömürgəçilik, ülküsəl devrimçilik, doğaçılıq və yersəllik vb.
Soŋ dönəmdə yerli ədəbiyyatımızıŋ baramasını yırtma çabalarına tanıqkən bu sorulara yanıd aramamız gərəkdiўini düşündüm:
Ədəbiyyatımız yerlilik sınırlarını haçan və necə aşabiləcək? Toplu bilinciŋ oluşmuş olmasına qarşın hələ də bildiklərimizi özümüz deyib özümüz mü eşidəcəўik?
Bizim dünyaya söyləyəcəўimiz nə var? Bunuŋ bilincindəyik mi?
Birikimiŋ Ardından
2000-li illər soŋrası kültürəl fəâliyyətlər siyâsətzədəlik soŋucu bir durğunluq dönəminə girmiş oldu. Bəlkə qeyr-i ciddi ədəbiyyata təpki olaraq, bəlkə də günübirlik olay dalğalarına qapılaraq ədəbiyyatıŋ yaşamsal öŋəmi ehmal edildi.
AMH 2000 soŋrası baramasını yırtıb yurddışına açılıb qısa zaman soŋra —haqqıyla olmasa da— uluslararası aranada da özünə yer açarkən, sürəўən mədənî hərəkət gündəlikçi siyâsətə qurban edildiўi üçün ulusal/ilqarçı ədəbiyyatda da bu uğur qazanılabilmədi. Siyâsî ədəbiyyat mı bir addım geridə qaldı, siyâsət mi tələskən davrandı, burası dartışılasıdır.
Hər toplumsal —özəlliklə ulusal— hərəkətiŋ “rûh”u ədəbiyyatla yaranar. Ruhsuz bir hərəkət olğunlaşma olanağından yoxsundur. Hərəkət’iŋ cismi və rûhu paralel gəlişdirilməlidir. Bu düzləmdə soŋ illərdəki ədəbî birikimiŋ oxura axışında, içsəlləşdirilməsində vəgeridönüşümündə —sansür və asimilasiyon siyâsəti basqısı dışında— birtaxım sorunlar olduğunu düşünməkdəyəm.
Ədəbiyyatımızıŋ Evrənsəlləşməsiniŋ Ana Qaynaqları:
Düşüncədə evrənsəl, uyğulamada yerəl düztörəsindən yola çıxaraq ədəbiyyatımızıŋ ulusal və ulusötəsi bir kimlik qazanması üçün, özgünlüўünü sağlayan yerliliўini qoruyaraq evrənsəl kimlik qazanması üçün kültürümüzdə başlıca iki zəngin ana qaynaq düşünüləbilər:
1. Eltörə (Folklor) və Sözlü Ədəbiyyat: “Yerliliўiŋ” qaynağı olaraq özgünlüўü sağlar.
El kültürü, yerli dil öўələri və gələnəksəl aŋladış biçimləri (özəlliklə ana ulusa / Turansı kültürə aid zəngin mitolojik nağılçılıq gələnəўi) və bunuŋ dilə yaŋsıyan büўülü naxışları adsız (anonim) sözlü gələnəўiŋ yazılı ədəbiyyatımıza sunduğu tükənməz bir geridönüşüm (recycling) qaynağıdır.
2. Qamtörə (Şamanist Kültür): “Evrəngörüş”üŋ qaynağı olaraq evrənsəl baxışı qatar.
Təməli “animizm, natürizm və totemizm” olan Şamanist kültür “Büўülü Varoluşçuluq” (Imagical Existentialism) axımı ilə modernötəsi ədəbiyyatımıza gərəkli dünyalıq üfüqü və əngin vizyonu bağışlayabilər.
Yerlilik Sorunu: Dil və Muxâtəb
Yazar-əsər-oxur üçlüsündə arac olan əsəriŋ həm yazılırkən, həm də oxunarkən yeŋidən yaradıldığı gözöŋünə alınarsa dil sorunu olan bir muxâtəbə qarşı yaradıclığıŋ bir laloyunu (pantomim) sayağı olduğu ironisi ortaya çıxar.
Necə aydın dili qullanma və ifâdə sorunu yaşayırsa, anadildə eўidim görməmiş muxâtəbi açısından da bir ilədişimsizlik sorunu yaşayır. Bu sorunu ancaq oxucuyla birə-bir ilgilənəbilən dinamik yayınlar (dərgi və gündəliklər) çözəbilər.
Bir yandan yazar muxatəbiŋ dil sorunu nədəniylə aşırı yerliləşmə hədəsiylə qarşı-qarşıya ikən, bir yandan da güclü gələnək tükənməz bir geridönüşüm qaynağı oluşdurmaqla birlikdə yeŋiçiliўiŋ ayağına köstək olabilməkdədir. Bu durum özəlliklə —toplumçu əski düzən etkisiylə ‘birey’iŋ də tam oluşmadığı— Quzey’də «folklorzədəlik» qılığında hələ də əŋ ‘çağdaş’ görünümlü əsərlərdə özünü göstərir.
Sınırları Aşmanın Gərəklikləri:
Çağdaş yaradıcılığımızıŋ sınırları aşma amacınıŋ “arac” və “araçı”sı olaraq birneçə təməl gərəkliўiŋ yerinə gətirilməsi üçün çalışılmalıdır:
— Güney Azərbaycan Yazıçılar Birliўi’niŋ quruluşu (yurdiçində olsun, ya da sürgündə);
— Bir Çeviri axınınıŋ başladılması; sınıraşırı antolojilərlə başlayaraq yabancı dillərə çevrilmək və tərsinə də Farsca’nıŋ filterindən qurtularaq doğrudan-doğruya dünyadan çevirilər qazandırmaq;
— Ədəbiyyatıŋ dinamikliўini sağlayan yayın olaraq dərgilərlə dəstəkləmək; özəlliklə soŋ beş ildə yayılan sürgün kütləsindən yararlanan sınırötəsi dönəmlik yayınlara yol açmaq.
Bu uğurda çox öŋəmli bir saxınca isə: dünyaya Farsca pəncərəsindən baxmağa soŋ vermək və dünya ədəbiyyatını ‘vâsitəsiz’ izləyəbilməkdə saxlıdır. Yoxsa dünyanı Əcəmləşdirilmiş və çarpıdılmış bir baxışla görməkdən, Farsdilli ədəbiyyatda axışda olan o aşırı soyudlanmış və abartılı axımlardan qurtulmadan ikinciəllikdən, təqlidçilikdən və kopyaçılıqdan ötəyə gedilməz...
Güncəl Ədəbiyyatımızda Ayrıcalıqlar:
Bütün yozayrıcalıqlar (disadvantage) ədəbiyyat və uzoŋat (incəsənət) açısından olumlu ayrıcalığa çevriləbilər: ‘Çəkişmə’ yaradabilmək üçün yazın sorundan və ironilərdən bəslənər...
Həm Türkdilli ədəbiyyatlar həm də dünya toplumlarına, hətta Quzey’ə görə də Güney Azərbaycan birçox açıdan əlverişli bir yazın və kültür ürəməsi alaŋı sayılabilər:
1. Qalıblaşmamış dinamik bir toplum varlığı: Güney Azərbaycan’da canlı, yaşanmaqda olan bir varoluş mücâdələsi/gərişməsi var. Bu yazın yasaqlığı, törədışılığı (qeyr-i məşruluğu), ölçüsüzlüўü nədəniylə doğan anarşizmdən (ərksizçilikdən) və qarşıdüzən təpkisindən bəslənərək rəsmi ədəbiyyatlarıŋ, dilləriŋ və güncəl kültürləriŋ sığdığı, sığındığı və soŋucda sıxışdığı dar qalıbları aşabilər: qarğınlıq (chaos) yə’ni düzənpozanlıq və yapıpozum yaranışıŋ yə’ni yeŋi düzəniŋ bir öŋcəki durumudur! Məlzəmə olaraq “istənməyən gerçəklik” (yaşanan durum) və tərsinə “dilənən ülküsəllik” (yasaqlı durum) hərcürlü temanıŋ başarıyla işlənməsinə olanaq sağlar... Yeŋiniŋ yaradılması üçün əskimişiŋ yox edilməsi gərəkliўində bir yandan doğal gələnək olan öz/yerli kültür, ötə yandan da yapay gələnək (varolan durum) olaraq yoz/gəlmə kültür çatışmasında hər ədəbî əsəriŋ gərəkliўi olan içərik (qarşıdlıq-qarşılaşma-çəkişmə öўələri) sağlanmış durur. Dil də (Quzey Azərbaycan və Türkiyə’də daşlaşan və əsnəkliўini itirən rəsmi dillə qarşılaşdırmada) hələ canlı olan sözlü qaynaqdan (ağızlar, ləhcələr), həm də yeŋicillikdən (neologism) sınırsızca yararlanaraq zənginləşəbilər.
2. Doğu-Batı uyğarlığı, dəb-gələnək çatışmasında ‘orta dünya’: Modernliўə ayaq basdığı halda, hələ gələnəklərdən də —bütün yozlaşma və bəŋzəşmə çorluqlarına qarşın— qopmayan bir toplum olaraq Azərbaycan Doğu-Batı ikiləmi arasında lap da ‘orta dünya’da yer alır. Bu ortamda nə tam Batılı yozlaşma və kökdən qopuş yaşanıb, nə də tam gələnəksəl el-əşirət yapısı durur. Əski və yeŋi bu torpaqda qucaqlaşabilər; sevişəbilər; ürəşəbilər. İkisiniŋ də nisbətən başarılı calağı, sintezi bu torpaqlarda yaşanmaqdadır... Batı’nıŋ göbəўində bir Şahsevən tipləməsi düşünüŋ örnəўin, Sen’ə qarşı!...
3. Kültürlərarasılıq: Uyğarlıqlar sürtüşməsində əŋ ayrıcalıqlı və yozayrıcalıqlı (dezavantajlı) toplumlar iki uyğarlığıŋ çatlaq nöqtəsində və iki kültürüŋ kəsişdiўi alaŋda yer alan ya da ikidəş (mələz) olan kültürlərdir. İspanyol - Yerli Ameriкan kültüründən yoğrulan Güney Ameriкa örnəўində olduğu kimi. Azərbaycan da bu ikiləm arasındadır (ökə adam Rəsulzâdə’niŋ tanımı olduqca açıqlayıcıdır: Çağımızıŋ Siyavuşu!). Alt ya da üst kültürdə zaman-zaman qarşıd olan iki kültür də yaşanmış: Altyapısındakı doğma Turan kültürü də, üstyapısındakı təpədənenmə Əcəm kültürü də. Bu iki kültür dünyasını yaşamışlığıŋ gətirdiўi qazanımlar olağanüstü olanaqlardır. Soŋ dönəmdəki toplumsal düzəndə isə tematik olaraq birey-toplum ilişkisi/çəlişkisi, bireyləşməniŋ sıxıntısı, modern və modernötəsi kimlik çatışmaları, toplumdışı zümrə və kəsimləriŋ varoluş mücâdələsi kimi sorunsallar başqa toplumlarda bəŋzəri görülməyən bir dəŋeylik (laboratoriya) hökmündədir.
4. Sömürgəötəsi (Post-colonial) Duruş: Sağ-sol ikiqütblülüўünüŋ düzməcə bir zəfərlə bitdiўi dünyada sömürgə tortusu və yerli kültürləriŋ varoluş mücadələsi ədəbiyyatıŋ yeŋi toplumsal misyonunu da bəlirləməkdədir. Sömürgəniŋ sömürgəsi olmaq, yaşanan kültürəl soyqırım, yüzillik yaralı bilinc, manqurdlaşdırılma, ikinci yurddaşlıq, bireyiŋ toplumsal təmsilsizliўi, toplu bilinclə yaşanan bir varoluş qovğası vb. olğular ilqarçı (mütəəhhid) bir ədəbiyyat üçün dəўişik bir toplumsal zəmin yaratmaqdadır.
5. İştə Postmodern (Dəbsilötəsi) Kan: Yadımsı (Exotic) Özgünlük
Uluslaşma —keçmişə dayalı bir etnik kimlik arxaplanına dayansa da— varolana qarşı yeŋi bir toplum modeli yaratma ülküsü açısından ‘çağcıl’ və modern bir olğudur. Başqa bir baxışla uluslaşma sürəci nə qədər ‘modern’ olğu isə də asimilasyona, inqiraza (qırılışa) qarşı mücâdələ axımı soŋucda özlüўündən modernizmiŋ yozlaşdırıcı gətirilərinə qarşı da bir başqaldırışdır.
Gec uluslaşmanıŋ bir ayrıcalığı da doğal gələnəўiŋ (ironikdir ki: onu yox etmək istəyən ‘hâkim’ və ‘rəsmî’ kültür sâyəsində qorunaraq) çağdaş dönəmə dək daşınmış olmasıdır. Batı bireyləşmə ayrıcalığı uğruna toplumluğuŋ bu ayrıcalığını itirmişdir. Batılı uzoŋat (incəsənət) hərcürlü eniş-çıxışdan iraq düm-düz bir arana çevrilmiş, qonusal dəўərini itirmişdir. Oysa bu torpaqlarda, özləm duyulan ökdənlik (authentic) bir boya və dad dünyası hələ-hələ kəşf edilməўi, neçə-necə xam doğal qaynaqlar yeriŋ altında yeŋidəndönüşümü gözləyir... Ancaq yerli uzluq (technics) bu mə’dənləri bulğulamağa və işləyib bədîi ürünlər ürətməўə yetər mi? Sorun budur...
Toğrul Atabay
İstanbul, Mayıs 2011
ادبياتيميزدا يئرليليک و ائورهنسلليک
80-لرده روْمان اؤلدو دئيه باتي ياسا حاضيرلانارکن گؤزباغيلاييجي لاتين آمئريکاليلارين "بويولو گئرچکچيليک" دئوي اوْياندي و يئرلي کۆلتورون ائورهنسللشمهسييله ادبياتا يئني بير رنگلي دونيانين قالاقاپيسيني آچميش اولدو.
من هميشه گونئي آذربايجان’دا گليشن چاغداش ادبياتين بيرچوخ آچيدان گونئي آمئريکا ياراديجيليغييلا باغداشديغيني دۆشونموشم: شامانيست کۆلتورون تظاهۆرلري، اسکي-يئني قاتيشيمي، دب-گلهنک جالاشماسي، گوجلو يئرلي کولتور و سؤزلو-ميتوْلوْژيک زمين، کولتورلرآراسيليق، بيلينج قوْپوقلوغو و سۆرهکلي سوْرونلولوق، سؤمورگهچيليک، اۆلکوسل دئوريمچيليک، دوْغاچيليق و يئرسَلليک وب.
سوْن دؤنَمده يئرلي ادبياتيميزين باراماسيني ييرتما چابالارينا تانيقکن بو سوْرولارا يانيد آراماميز گرکديگيني دوشوندوم:
ادبياتيميز يئرليليک سيْنيْرلاريني هاچان و نئجه آشابيله جک؟
توْپلو بيلينجين اوْلوشموش اوْلماسينا قارشين هله ده بيلديکلريميزي اؤزوموز دئييب اؤزوموز مو ائشيده جهگيک؟
بيزيم دونيايا سؤيلهيهجگيميز نه وار؟ بونون بيلينجيندهیيک مي؟
آدي کيمي أرهميک عجم يازيني کيمي بيزيم يازين دا مي ‘رسمي’ سيْنيْرلار ايچينده قالاجاق؟!...
بيريکيمين آرديندان
2000-لي ايللر سوْنراسي کۆلتورل فعاليتلر سياستزه دهليک سوْنوجو بير دورغونلوق دؤنَمينه گيرميش اوْلدو. بلکه غئيرء جيدي ادبياتا تپکي اوْلاراق، بلکه ده گۆنوبيرليک اوْلاي دالغالارينا قاپيلاراق ادبياتين ياشامسال اؤنَمي ائهمال ائديلدي.
آ.م.ح. 2000 سوْنراسي باراماسيني ييرتيب يوردديشينا آچيليب قيسا زامان سونرا -حاقييلا اوْلماسا دا- اولوسلارآراسي آرانادا دا اؤزونه يئر آچارکن، سۆرهين مدني حرکت گۆندهليکچي سياسته قوربان ائديلديگي اۆچون اولوسال/ايلقارچي ادبياتدا دا بو اوغور قازانيلابیلمهدی. سياسي ادبيات مي بير آدديم گئريده قالدي، سيياست مي تلسکن داوراندي، بوراسي دارتيشيلاسيدير.
هر توْپلومسال —اؤزهلليکله اولوسال— حرکتين "روح"و ادبياتلا يارانار. روحسوز بير حرکت اوْلغونلاشما اوْلاناغيندان يوْخسوندور. حرکت’ين جيسمي و روحو پارالئل گليشديريلمهليدير. بو دوزلمده سوْن ايللردهکي ادبي بيريکيمين اوْخورا آخيشيندا، ايچسَللشديريلمهسينده وگئريدؤنوشومونده —سانسور و آسيميلاسييوْن سياستي باسقيسي ديشيندا— بيرتاخيم سوْرونلار اوْلدوغونو دۆشونمکدهيم.
ادبياتيميزين ائورهنسللشمه سي نين آنا قايناقلاري:
دوشونجهده ائورهنسل، اويغولامادا يئرهل دۆزتؤرهسيندن يوْلا چيخاراق ادبياتيميزين اولوسال و اولوساؤتهسي بير کيمليک قازانماسي اوچون، اؤزگونلوگونو ساغلايان يئرليليگيني قوْروياراق ائورهنسل کيمليک قازانماسي اۆچون کۆلتوروموزده باشليجا ايکي زنگين آنا قايناق دۆشونولهبيلر:
1. ائلتؤره (فوْلکلوْر) و سؤزلو ادبيات: "يئرليليگين" قايناغي اوْلاراق اؤزگونلوگو ساغلار.
ائل کولتورو، يئرلي ديل اؤگه لري و گلهنَکسل آنلاديش بيچيملري (اؤزهلليکله آنا اولوسا / تورانسي کولتوره عايد زنگين ميتوْلوْژيک ناغيلچيليق گلهنَگي) و بونون ديله يانسييان بۆيۆلۆ ناخيشلاري آدسيز (آنوْنيم) سؤزلو گلهنَگين يازيلي ادبياتيميزا سوندوغو تۆکنمز بير گئريدؤنوشوم (recycling) قايناغيدير.
2. قامتؤره (شامانيست کولتور): "ائورهنگؤروش"ون قايناغي اوْلاراق ائورهنسل باخيشي قاتار.
تملي "آنيميزم، ناتوريزم و توْتئميزم" اوْلان شامانيست کۆلتور "بۆيۆلۆ واروْلوشچولوق" (imagical existentialism) آخيمي ايله موْدئرناؤتهسي ادبياتيميزا گرکلي دونياليق اۆفۆقۆ و انگين ويزيوْنو باغيشلايابيلر.
يئرليليک سوْرونو: ديل و مُخاطب
يازار-اثر-اوْخور اۆچلوسونده آراج اولان اثرين هم يازيليرکن، هم ده اوْخونارکن يئنيدن ياراديلديغي گؤز اؤنونه آلينارسا ديل سوْرونو اوْلان بير مخاطبه قارشي ياراديجليغين بير لالاوْيونو (پانتوْميم) ساياغي اوْلدوغو ايروْنيسي اوْرتايا چيخار.
نئجه آيدين ديلي قوللانما و ايفاده سوْرونو ياشاييرسا، آناديلده ائييديم گؤرمهميش مخاطبي آچيسيندان دا بير ايلهديشيمسيزليک سوْرونو ياشايير. بو سوْرونو آنجاق اوْخوجويلا بيره-بير ايلگيلهنهبيلن ديناميک يايينلار (درگي و گونده ليکلر) چؤزهبيلر.
بير ياندان يازار مخاطبين ديل سوْرونو ندنييله آشيري يئرليلشمه هدهسييله قارشي-قارشييا ايکن، بير ياندان دا گوجلو گلهنک تۆکنمز بير گئريدؤنوشوم قايناغي اوْلوشدورماقلا بيرليکده يئنيچيليگين آياغينا کؤستک اوْلابيلمکدهدير. بو دوروم اؤزهلليکله —توپلومچو اسکي دۆزن ائتکيسييله ‘بيرئي’ين ده تام اوْلوشماديغي— قوزئي’ده «فوْلکلوْرزدهليک» قيليغيندا هله ده أن ‘چاغداش’ گؤرونوملو اثرلرده اؤزونو گؤسترير.
سيْنيْرلاري آشمانين گرکليکلري:
چاغداش ياراديجيليغيميزين سينيرلاري آشما آماجي نين "آراج" و "آراچي"سي اوْلاراق بيرنئچه تمل گرکليگين يئرينه گتيريلمهسي اۆچون چاليشيلماليدير:
— گونئي آذربايجان يازيچيلار بيرليگي’نين قورولوشو (يوردايچينده اوْلسون، يا دا سۆرگونده)؛
— بير چئويري آخيني نين باشلاديلماسي؛ سيْنيْرآشيري آنتولوژيلرله باشلاياراق يابانجي ديللره چئوريلمک و ترسينه ده فارسجا’نين فيلتئريندن قورتولاراق دوْغرودان-دوْغرويا دونيادان چئويريلر قازانديرماق؛
— ادبياتين ديناميکليگيني ساغلايان يايين اولاراق درگيلرله دستکلهمک؛ اؤزهلليکله سوْن بئش ايلده ياييلان سورگون کۆتلهسيندن يارارلانان سيْنيْراؤتهسي دؤنَمليک يايينلارا يوْل آچماق.
بو اوغوردا چوْخ اؤنَملي بير ساخينجا ايسه: دونيايا فارسجا پنجرهسيندن باخماغا سوْن وئرمک و دونيا ادبياتيني ‘واسطهسيز’ ايزلهيهبيلمکده ساخليدير. يوْخسا دونياني عجملشديريلميش و چارپيديلميش بير باخيشلا گؤرمکدن، فارسديللي ادبياتدا آخيشدا اوْلان اوْ آشيري سوْيودلانميش و آبارتيلي آخيملاردان قورتولمادان ايکينجيألليکدن، تقليدچيليکدن و کوْپياچيليقدان اؤتهيه گئديلمز...
گۆنجَل ادبياتيميزدا آيريجاليقلار:
بۆتون يوْزآيريجاليقلار (disadvantage) ادبيات و اوزاوْنات (اينجهصنعت) آچيسيندان اوْلوملو آيريجاليغا چئوريلهبيلر: ‘چکيشمه’ يارادابيلمک اۆچون يازين سوْروندان و ايروْنيلردن بسلنر...
هم تۆرکديللي ادبياتلار هم ده دونيا توْپلوملارينا، حتّي قوزئي’ه گؤره ده گونئي آذربايجان بيرچوْخ آچيدان ألوئريشلي بير يازين و کۆلتور اۆرهمهسي آلاني ساييلابيلر:
1. قاليبلاشماميش ديناميک بير توپلوم وارلیغی: گونئي آذربايجان’دا جانلي، ياشانماقدا اولان بير واراوْلوش مجادلهسي/ گريشمهسي وار. بو يازين ياساقليغي، تؤرهديْشيْليغي (غئيرء مشروعلوغو)، اؤلچوسوزلوگو ندنييله دوْغان آنارشيزمدن (أرکسيزچيليکدن) و قارشيدۆزن تپکيسيندن بسلنهرک رسمي ادبياتلارين، ديللرين و گۆنجل کولتورلرين سيغديغي، سيغينديغي و سوْنوجدا سيخيشديغي دار قاليبلاري آشابيلر: قارغينليق (chaos) يعني دۆزنپوْزانليق و ياپيپوْزوم يارانيشين يعني يئني دوزهنين بير اؤنجهکي دورومودور! ملزمه اوْلاراق "ايستنمهين گئرچکليک" (ياشانان دوروم) و ترسينه "ديلهنن اۆلکوسَلليک" (ياساقلي دوروم) هرجۆرلو تئمانين باشارييلا ايشلنمهسينه اوْلاناق ساغلار... يئنينين يارادیلماسي اۆچون أسکيميشين يوْخ ائديلمهسي گرهکليگينده بير ياندان دوْغال گلهنَک اوْلان اؤز/يئرلي کولتور، اؤته ياندان دا ياپاي گلهنَک (واراوْلان دوروم) اوْلاراق يوْز/گلمه کولتور چاتيشماسيندا هر ادبي اثرين گرهکليگي اولان ايچريک (قارشيدليق-قارشيلاشما-چکيشمه اؤگه لري) ساغلانميش دورور. ديل ده (قوزئي آذربايجان و تورکيه’ده داشلاشان و أسنَکليگيني ايتيرهن رسمي ديلله قارشيلاشديرمادا) هله جانلي اولان سؤزلو قايناقدان (آغيزلار، لهجهلر)، هم ده يئنيجيلليکدن (نئوْلوْژيسم) سينيرسيزجا يارارلاناراق زنگينلشهبيلر.
2. دوْغو-باتي اويغارليغي، دب-گلهنَک چاتيشماسيندا ‘اوْرتا دۆنيا’: موْدئرنليگه آياق باسديغي حالدا، هله گلهنکلردن ده —بۆتون يوْزلاشما و بنزهشمه چوْرلوقلارينا قارشين— قوْپمايان بير توْپلوم اوْلاراق آذربايجان دوْغو-باتي ايکيلَمي آراسيندا لاپ دا ‘اوْرتا دونيا’دا يئر آلير. بو اوْرتامدا نه تام باتيلي يوْزلاشما و کؤکدن قوْپوش ياشانيب، نه ده تام گلهنکسل ائل-عشيرت ياپيسي دورور. أسکي و يئني بو تورپاقدا قوجاقلاشابيلر؛ سئويشهبيلر؛ اۆرهشهبيلر. ايکيسينين ده نسبتاً باشاريلي جالاغي، سينتئزي بو توْرپاقلاردا ياشانماقدادير... باتي’نين گؤبهگينده بير شاهسئون تيپله مه سي دوشونون اؤرنهگين، سئن’ه قارشي!...
3. کۆلتورلرآراسيليق: اويغارليقلار سۆرتوشمهسينده أن آيريجاليقلي و يوْزآيريجاليقلي (دئزآوانتاژلي) توْپلوملار ايکي اويغارليغين چاتلاق نؤقطهسينده و ايکي کولتورون کسيشديگي آلاندا يئر آلان يا دا ايکيدش (ملز) اولان کولتورلردير. ايسپانيوْل - يئرلي آمئريکان کولتوروندن يوْغرولان گونئي آمئريکا اؤرنهگينده اوْلدوغو کيمي. آذربايجان دا بو ايکيلم آراسيندادير (اؤکه آدام رسولزاده’نين تانيمي اوْلدوقجا آچيقلاييجيدير: چاغيميزين سياووشو!). آلت يا دا اۆست کۆلتورده زامان-زامان قارشيد اوْلان ايکي کولتور ده ياشانميش: آلتياپيسينداکي دوْغما توران کولتورو ده، اوستياپيسينداکي تپهدنائنمه عجم کۆلتورو ده. بو ايکي کولتور دونياسيني ياشاميشليغين گتيرديگي قازانيملار اوْلاغاناۆستو اوْلاناقلاردير. سوْن دؤنمدهکي توْپلومسال دوزنده ايسه تئماتيک اوْلاراق بيرئي-توپلوم ايليشکيسي/چَليشکيسي، بيرئيلشمهنين سيخينتيسي، موْدئرن و موْدئرناؤتهسي کيمليک چاتيشمالاري، توْپلومديْشي زۆمره و کسيملرين واراوْلوش مجادلهسي کيمي سوْرونساللار باشقا توْپلوملاردا بنزهري گؤرولمهين بير دهنئيليک (لابوْراتووار) حؤکموندهدير.
4. سؤمورگهاؤته سي (Post-colonial) دوروش: ساغ-سوْل ايکيقۆطبلولوگونون دۆزمهجه بير ظفرله بيتديگي دونيادا سؤمورگه توْرتوسو و يئرلي کولتورلرين واراوْلوش مجادلهسي ادبياتين يئني توْپلومسال ميسيوْنونو دا بليرلهمکدهدير. سؤمورگهنين سؤمورگهسي اوْلماق، ياشانان کولتورل سوْيقيْريم، يۆزيلليک يارالي بيلينج، مانقوردلاشديريلما، ايکينجي يوردداشليق، بيرئيين توْپلومسال تمثيلسيزليگي، توْپلو بيلينجله ياشانان بير واراوْلوش قوْوغاسي وب. اوْلغولار ايلقارچي (متعهد) بير ادبيات اوچون دهگيشيک بير توْپلومسال زمين ياراتماقدادير.
5. ايشته پوْستموْدئرن (دَبسيلاؤتهسي) کان: ياديْمسي (Exotic) اؤزگونلوک
اولوسلاشما —کئچميشه دايالي بير ائتنيک کيمليک آرخاپلانينا دايانسا دا— واراوْلانا قارشي يئني بير توْپلوم موْدئلي ياراتما اۆلکوسو آچيسيندان ‘چاغجيل’ و موْدئرن بير اوْلغودور. باشقا بير باخيشلا اولوسلاشما سۆرجي نه قدر ‘موْدئرن’ اوْلغو ايسه ده آسيميلاسيوْنا، انقراضا (قیریلیشا) قارشي مجادله آخيمي سوْنوجدا اؤزلوگوندن موْدئرنيزمين يوْزلاشديريجي گتيريلرينه قارشي دا بير باشقالديريشدير.
گئج اولوسلاشمانين بير آيريجاليغي دا دوْغال گلهنَگين (ايروْنيکدير کي: اوْنو يوْخ ائتمک ايسته ين ‘حاکم’ و ‘رسمي’ کولتور سايه سينده قوْروناراق) چاغداش دؤنمهدک داشينميش اوْلماسيدير. باتي بيرئيلشمه آيريجاليغي اوغرونا توْپلوملوغون بو آيريجاليغيني ايتيرميشدير. باتيلي اوزاوْنات (اينجهصنعت) هرجۆرلو ائنيش-چيخيشدان ايراق دۆم-دوز بير آرانا چئوريلميش، قوْنوسال دهگريني ايتيرميشدير. اوْيسا بو توْرپاقلاردا، اؤزلم دويولان اؤکدهنليک (اوْتانتیک) بير بوْيا و داد دونياسي هله-هله کشف ائديلمهگي، نئچه-نئجه خام دوْغال قايناقلار يئرين آلتيندا يئنيدندؤنوشومو گؤزله يير... آنجاق يئرلي اوزلوق (تئکنیک/فن) بو معدنلري بولغولاماغا و ايشلهييب بديعي اۆرۆنلر اۆرهتمهيه يئتر مي؟ سوْرون بودور...
طوْغرول آتاباي
ايستانبول، ماييس 2011
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder