Şeyxiŋ Nüsxəsi!

Nüsxəŋ mərəz-i eşqə dəvâ eyləmədi hîç

Ey şeyx-i kərâmət-fürûş, əz də suyın iç!

Türk ədəbiyyatında Səbk-i Hindî’niŋ (Azərbaycan Axımı’nıŋ) hardasa bütün özəlliklərini şeirinə yaŋsıdan və sənətini bu sayaq ilə oluşduran əŋ öŋəmli şâirlərdəndir Na’ilî Mustafâ (ö.1666). Xəlvətîliўiŋ çeşidli öўrədiləriylə (doctrine) də süslədiўi şeiri zəngin bir altyapı yanında geŋiş bir düş-imgə yelpiўiylə gözlər qamaşdırar.

UZ[UN]DİLLİ OZAN: NƏF’Î (1572-1635)

“Şimdi xeylî süxənvərân içrə
Nəf‘î mânəndi var mı bir şâ‘ir?
Sözləri Səb‘ə-yi Mu‘əlləqədir
İmrəü’l-Qəys kəndidür kâfir!” (Şeyxülislâm Yəhyâ)

(İndiki söz ustaları içində Nəf’i kimi bir şâir daha yoxdur. Çünkü onuŋ şeirləri ‘yeddi asqı’ (Câhiliyyə dövrü) şeirləri kimidir və özü də İmrəü’l-Qeys sayılır).
*

Türk divan şeiriniŋ əŋ böyük ustalarından biri olan, Türk ədəbiyyatınıŋ əŋ güclü qəsîdəyazarı olaraq tanınan 17-ci yüzil ozanı Nəf'î, Ərzurum'uŋ Həsənqalabucağı’nda doğuldu. Özgün adı Ömər'dir. Şirvan’dan köçmüş olan atası Sipâhi Məhməd Bəў, Qırım xanı Canıbəg Giray'ıŋ nədimi idi. Qırım Xanı'na sunduğu qəsîdə və şeirlərdən onuŋ da bir şair olduğu anlaşılır.
Nəf’î’niŋ doğum târixi kəsin deўildir (təxminən 1572). Yaxşı bir öўrənim görmüş olan ozan, Ərəbcə və Farsca da bilirdi. Qırım Xanı'nıŋ tapşırığıyla Sədrə’zəm Quyuçu Murad Paşa onu himâyəsinə alınıb İstanbul'a göndərmişdir, İstanbul'a gedincə 1. Əhməd’ə sunduğu qəsîdələrlə diqqəti çəkən Nəf'î qısa zamanda ünlü olmuşdur. "Nəf'î" məxləsini oŋa dostu ve qoruyucusu olan târixçi Gəlibolulu Âli taxmışdır.

VƏTƏN (Həmdullah Subhî)

Həmdullah Subhî [Taŋrıövər] حمدالله صبحی

(1885 - 1966)

VƏTƏN وطن
“Türk Milli Marşı Sözü” «ملی مارشمزڭ کفته‌سی»

Ey mâdər-i ələm-zədə, ey yâr-i âşinâ ای مادر ألمزده، ای یار آشنا
Pâyana erdi artıq o hicrân zamânları پایانه ایردی آرتق او هجران زمانلری
Aç sînə-yi visâlıŋı əvlâd-ı zârıŋa آچ سینهء وصالڭی اولاد زاریڭه
Sıq qəlb-i eşqiŋ üstünə məhcûr olanları صیق قلب عشقڭ اوستنه مهجور اولانلری

Saat 25

beşinci ilçağım
13-cü ayım
uğursuz sayım!
saat: iўirmibeş;
bütün olasılıqlarıŋ
əŋ soŋuncu seçənəўi
ilkyazıŋ taŋrıçası, yayıŋ muştuçusu, güzüŋ elçisi
çığ altında qar çiçəўi!
çağ altında ötələriŋ gerçəўi,
orundan irəli
uzayıŋ qaradəliklərində
nəmrəniŋ qaraçoru
iki-dirlikli biz;
iki tin var tənimizdə
ötədən-bəri
“bir mən var məndən içəri”!

20.06.04
istanbul/cəvizlibağ

N'eylərsən?

od çənbəri daralmış,
dörd yanı yağı almış;
iştə, tək qurşun qalmış;
n’eylərsən?!

bütün yollar kəsilmiş,
qala yeŋilmiş; yurd da, qurd da basılmış,
carçı yahı asılmış;
n’eylərsən?!

qaraŋlıqlar bulaşmış
sel —daşmış— başdan aşmış
səni satan; yoldaşmış;
n’eylərsən?!

soŋ gülləm;
ya qapılmaq, ya qıyınmaq ya ölüm!
qollarım yanımda deўilsə; n’eyl’im?
n’eylərsən?!...

26 Haziran ’04
cəvizlibağ

Xəyâlî’dən İkicə Çılğın Qəzəl

(Özgün biçimiylə- Çevriyazı: T.Ata)

جهان آرا جهان ایچینده‌دور آرایی‌بیلمزلر
او ماهیلر که دریا ایچره‌دور دریایی بیلمزلر

خرابات اهلینه دوزخ عذابن اکمه ای زاهد
که بونلر ابن وقت اولدی غم فردایی بیلمزلر

شفق‌گون قان ایچینده داغینی سیر ایتسه عاشقلر
کونشده ذرّه کورمزلر فلکده آیی بیلمزلر

خمیده قدلرینه رشتۀ عشقی تاقوب بونلر
آتارلر تیر مقصودی ندندور یایی بیلمزلر

خیالی فقر شالینه چکنلر جسم عریانی
انوکله فخر ایدرلر اطلس و دیبایی بیلمزلر
*

SEÇMƏ BEYTLƏR: 3

صبرم آلوب فلک بکا یوز بیک جفا ویرر»
آز اولسه بر متاع ایل اکا چوق بها ویرر
دوشدم بلای عشقه خردمند عشق ایکن

«ایل شمدی بندن الدوغی پندی بکا ویرر
*

Səbrim alub fələk baŋa yüz miŋ cəfā verir
Az olsa bir mətā‘ oŋa el çoq bahā verir
Düşdüm bəlā-yı eşqə xirəd-mənd-i eşq ikən
El şimdi məndən alduğı pəndi baŋa verir!...
(Füzūlî)

Məxfî’dən ‘Şâhânə’ Bir Əkiz Qəzəl:

Əkiz söz sənəti:
Adını Ər. ‘عکس’ (tərs; yaŋsı) sözündən alan (bizcə: ək+iz) bir zəka buluşu (kəşfi) sayılan bu söz sənəti bir cümlə, dizə (misra) ya da qoşaqdakı (beyt) kəlmələriŋ, birneçə kəlmə vəya kəlmə topluluqlarınıŋ yerlərini dəўişdirərək (tərsdən/aynalı/devrik düzərək) —geŋəldə eyni aŋlamı verən və birincisiniŋ yaŋsımasından oluşan yeŋi bir dizə/yarımdizə qurmaqla—düzələn uzluqdur. Əkiz uzluğunda, cümlədə bir sözcük obiriniŋ öŋünə vəya arxasına gətirilərək cümlə/birləşmə yeŋidən qurular. ‘Əks ü tərd’ vəya ‘əks ü təbdîl’ də deyilər. Zehndə ‘cinas’la eyni etkini törədən bu uzluq (teknik), gözəl düzənləndiўi durumda sözüŋ aŋlamını gücləndirər, maraqlı bir uyum və müziкallıq sağlayar.
Əkiz sözcükləriŋ düzülüşünə görə —bütöv əkiz / əksik əkiz olmaq üzərə— iki sayaqdır:

Qəzvinli Vâiz’dən Seçmə Qəzəllər: 1

(Əlyazmasından özgün biçimiylə ilk olaraq köçürülüb yayınlanır)

ای سهی قد کچدی ایکیدلوق خم اولماق چاقیدور

یتدی بو طومار پایانه بوکولماق چاقیدور

دوندی آغز تیش سیزلوقدن یلان سوراخنه

آغله آغله بو آقز بیرله نه کولماق چاقیدور

کیتدی قوت دیزلردن اوتراق اولماق کرک

چون بنا سستالدی دیوارونک توکولماق چاقیدور

کوجلی یاقار قاریلوق قاری اسر غم صرصری

نیجه یوز چین توشمسونک یوزقه پوزولماق چاقیدور

کس تعلق جسم خاکیدن بودور کلدی اجل

جان شیرینم بو سوزکچدن سوزولماق چاقیدور

روزکار ایلن مدارا قیل بیر ایکی کون داخی

چوق چکشمه ای بنم عمرم اوزولماق چاقیدور

عمر کچدی جان شیرینم کچنمه تلخکام

کام اوزوندن آل که بوستانک پوزولماق چاقیدور

خلق عالم ایچره واعظ چوق مکرر اولمشوز
باشه کل ای عمر باشلردن ساولماق چاقیدور

Köç Türküsü:

sürülük-sürgünlük


Köç târixi yazıldı aŋdacımıza,
Qurbət izi qazıldı yaddaşımıza
(Sürgün izi qazıldı sin daşımıza!)
Nələr gəldi, nələr dik başımıza!
—Qurdlar-quşlar sürgündə—
Leşcillər qonmuşdur dağ-daşımıza…
(Quzğunlar qonmuşdur dağ-daşımıza…)

.............................. Pərən-pərən, alp-ərən, bəlli olmaz sayımız;
...............................N’edəlim köç dəstanıyla başlar soyumuz!?...
...............................(N’edəlim köç boylarıyla başlar boyumuz!?...)
*

Silviya Plat: Leydi Lazarus

Aşağıda, dördüncü intihar girişimiylə yaşamdan sıyrılan ünlü Ameriкalı şâirə Silviya Plat’ıŋ (Sylvia Plath: 1932-1963) bir intihar dəŋəməsini aŋladan Leydi Lazarus şeiriniŋ Türkcəsini oxuyacaqsıŋız.
Plat’ıŋ bu şeiri, İncil’də keçən və Hz. Îsâ’nıŋ diriltdiўi kimsə olan Lazarus’a bir göndərmədir. Bu şeir, ozanecəniŋ 3. intihar girişimini aŋladır... T.A.




Lady Lazarus (3)
Sylvia Plath
(Boston 1932- Londra 1963)


Ginə yapdım, ginə yapdım iştə.
On ildə bir kərə
Bacararam bunu mən
Bir çeşid ayaqlı mö’cüzə, tənim
Bir Nazi abajuru qədər parlaq,
Sağ ayağım
Kağız üstünə ağırlıq,
Üzüm heçbir özəlliўi olmayan, çılxa
Yahudi kətəni, əŋ incəsindən.

SEÇMƏ BEYTLƏR: 2

رخنده باده‌دن یارک که آب و تاب اولور پیدا»
درونمده بنم بر معدن سیماب اولور پیدا

خیال حلقۀ زلفکله اشکم دوشسه دریایه
«زمان حشره دک کرداب بر کرداب اولور پیدا

Ruxunda bādədən yārıŋ ki āb u tāb olur peydā
Dərūnumda bənim bir mə‘dən-i sîmāb olur peydā

Xəyāl-i halqa-yı zülfüŋlə əşkim düşsə dəryāya
Zamān-ı həşrə dək girdāb bər girdāb olur peydā

Nābî
(Urfa: 1642- İstanbul: 1712)

Sâib’dən Çevirilər- 3

Günertə hələ yoxluq yuxusunda; oyandıq
Gecə yoxoluş qaraəsriўiykən ayıldıq

Ayağımız dəc kimi ətəўiŋ düўünündə
Səni izləmək üçün hol tək didərgin olduq

Sâib’dən Çevirilər- 2

Çılğınlıqdan bu özgə evrəni itirmişəm!
Göўgəzərəm də eviŋ yerini itirmişəm!

Nə mən özümdən nə də kimsə məndən soraqlı
Köŋül məni, mən də o dəlini itirmişəm!

Taxtı, tacı əlindən uduzmuş Süleyman tək
Haçandır əsriklikdən şüşəni itirmişəm!

Mən soŋsuzdan varlığıŋ başlanğıcını sorma!
Daş yuxudan nağılıŋ başını itirmişəm!

Uşaq eviŋ yolunu itirincə ağlayar
Necə ağlamayım mən; yiyəsin itirmişəm!?

Əŋ yeўi —hara getsə— köŋül dalınca olum
İndi ki —Sâib— Kə’bə, bodevin itirmişəm!?

SEÇMƏ BEYTLƏR: 1

(özgün yazımı, çevriyazısı, açıqlama)

هر کورن عیب ایتدی آب دیدۀ کریانمی»
ایلدم تحقیق کورمش کمسه یوق جانانمی

چوق چقرمه کوکلره فریادم ای کافر صقین
«اینجنور ناکه مسیحا ایشیدوب افغانمی

Hər görən ‘eyb etdi āb-ı dîdə-yi giryānımı
Eylədim təhqîq görmiş kimsə yoq cānānımı

Çoq çıqarma göklərə fəryādım ey kāfir, saqın
İncinür nā-gəh Məsîhā eşidüb əfğānımı!

(Füzūlî)

Nədim’dən Bir Qəzəl

(Özgün əlyazmasından köçürməlik)

عشقه دوشدی جان و دل مفت جوانان اولدی هب»
صبر و طافت مصرف چاک کریبان اولدی هب

اچمش اولدم سینه‌سن بر کرّه آرام سکون
سینه‌ ده بیلمم نه حالتدر کریزان اولدی هب

خالی کافر زلفی کافر چشمی کافر الامان
سربسر اقلیم حسنک کافرستان اولدی هب

کردنندن سینه‌سندن بوسه‌لر ایتمشدی وعد
جمله‌سندن نیلیم کافر پشیمان اولدی هب

بر نزاکتله آچوب فس کوشه‌سندن پرچمن
شویله کوسترمشکه کیم کوردیسه حیران اولدی هب

شیوۀ رفتاری همشیرکمی اوکرتدی سکا
هر سوزک شیرین زبانم جانمه جان اولدی هب

"سن دیمش‌سنکم کیمک دردیله کریاندر "ندیم
«هب مروّتسز سنک دردکله کریان اولدی هب

***