UZ[UN]DİLLİ OZAN: NƏF’Î (1572-1635)

“Şimdi xeylî süxənvərân içrə
Nəf‘î mânəndi var mı bir şâ‘ir?
Sözləri Səb‘ə-yi Mu‘əlləqədir
İmrəü’l-Qəys kəndidür kâfir!” (Şeyxülislâm Yəhyâ)

(İndiki söz ustaları içində Nəf’i kimi bir şâir daha yoxdur. Çünkü onuŋ şeirləri ‘yeddi asqı’ (Câhiliyyə dövrü) şeirləri kimidir və özü də İmrəü’l-Qeys sayılır).
*

Türk divan şeiriniŋ əŋ böyük ustalarından biri olan, Türk ədəbiyyatınıŋ əŋ güclü qəsîdəyazarı olaraq tanınan 17-ci yüzil ozanı Nəf'î, Ərzurum'uŋ Həsənqalabucağı’nda doğuldu. Özgün adı Ömər'dir. Şirvan’dan köçmüş olan atası Sipâhi Məhməd Bəў, Qırım xanı Canıbəg Giray'ıŋ nədimi idi. Qırım Xanı'na sunduğu qəsîdə və şeirlərdən onuŋ da bir şair olduğu anlaşılır.
Nəf’î’niŋ doğum târixi kəsin deўildir (təxminən 1572). Yaxşı bir öўrənim görmüş olan ozan, Ərəbcə və Farsca da bilirdi. Qırım Xanı'nıŋ tapşırığıyla Sədrə’zəm Quyuçu Murad Paşa onu himâyəsinə alınıb İstanbul'a göndərmişdir, İstanbul'a gedincə 1. Əhməd’ə sunduğu qəsîdələrlə diqqəti çəkən Nəf'î qısa zamanda ünlü olmuşdur. "Nəf'î" məxləsini oŋa dostu ve qoruyucusu olan târixçi Gəlibolulu Âli taxmışdır.

II. Osman, I. Murad və IV. Murad dönəmlərində İstanbul’da yaşayan Nəf'î, əŋ çox IV. Murad dönəmində ötərlik (êtibar) görmüş, ad-san qazanmış, yenə onuŋ dönəmində —uz[un]dillilik ucundan— Bayram Paşa tərəfindən boğdurulmuşdur. Nəf'î'niŋ boğdurulmasına çox sərt və kəskin həcvləri (yergiləri, loğazları) nədən oldu. O həcv ədəbiyyatınıŋ bir qurbanı, bir məzlum qəhrəmanıdır. Baxmayaraq ki birsıra həcvləri 'yergi' nitəliўini aşıb 'söўüş' kökünü almışdır, yerdiўi (həcv etdiўi) kimsələr də dövlətiŋ əŋ üst basamaqdakı yönədiciləridir ancaq, o çağa özgü ortam və aŋlayışa baxmayaraq, o “ciddi кomedisindən” dolayı bu trajik soŋu haqqetməmişdir.

Nəf'î, padişahdan başqa bütün dövlət adamlarını çox ağır kökdə ələşdirib yergiyə tutaraq onları qızdırmış, özünə düşmən qılmışdı. Nəf’î'yə qarşı duyulan ortaq kini, sağlığında yazılmış bu Farsca qoşaq (beyt) çox yaxşı göstərər:
"Adı Nəf'î olan o yergiçi şâiriŋ öldürülməsi, lap əŋərək ilanınıŋ öldürülməsi kimi, hər dörd məzhəbdə vâcibdir."

Bu Farsça beyt, incələdiўimiz bir Siham-ı Qəzâ nüsxəsində Nef'îniŋ Qafzâdə Fâizî’yə yazdığı bir yergi parçasından açıqca aŋlaşıldığına görə, Qafzâdə Fâizî tərəfindən söylənmiş olmalıdır. Nəf'î qətlini gərəkli görən dönəmiŋ önəmli şəxsiyyətlərindən Qafzâdə Fâizî'yə belə yaŋıd vermişdir:

“Qâfoğlı, nəsîhətdür, eşit bu sözi bəndən
Bil rütbə-i ‘irfânuŋı, yârâna ulaşma!
Zəhri qatı mühlikdir anuŋ, bir daxı zinhâr,
Əf‘îyə dolaş [amma ki] Nəf‘î’yə dolaşma!”

Nəf'î yergilərini "Sihâm-i Qəzâ" (Yazğı Oxları: “سِهام قضا”) adlı əsərində toplamışdı. IV. Murad bir gün 1039 (1649) ilində Beşiktaş'dakı sarayında bu əsəri oxurkən taxtıŋ yaxınına bir ıldırım düşüb, padişah da bunu bir uğursuzluq saymışdı. Nəf'î'ni tapusuna (huzuruna) gətirdərək artıq yergi qoşmamasını tapşırmışdı. Bu olay üzərinə dönəmiŋ şâirləri bu qoşağı söyləmişdilər:

"Gökdən nəzîrə endi Sihâm-i Qəzâsı’na
Nəf'î diliylə uğradı Haqq'ıŋ bəlâsına.”

Nəf'î tövbə etmişdi, ancaq alışqanlıq üzündən sözünü (dilini!) tutanmayıb, sədârət qâimməqamı Bayram Pasa üçün ağır bir yergi yazmaqdan özünü tutanmamışdı. Bunu salıq (xəbər) alan pâdişah Nəf'î'ni çağırtmış, yeŋi bir yergisi olub-olmadığını sormuş, o da sulu yaman kimi olan yergisini cibindən çxarıb pâdişaha göstərmişdi. Sultan IV. Murad öŋcə həcviyyəsini keflə dinləmiş, ancaq eyni həcvi Bayram Paşa’ya göstərincə, onuŋ yalvarmalarına dayananmayaraq Nəf'î'ni oŋa təslim etmişdi. Bayram Paşa da 1635 ilində bir fətva alaraq böyük şâiri boğdurmuş və cəsədini dəŋizə atdırmışdı.

Beləcə baba-iўid dikbaş ozan, doğum yeri həsəbiylə bağlı olduğu yerlisi Nəsimi sayağı “üsyançı” nəsliniŋ soŋuna uğrar.
***
Nəf’î heç quşqusuz yergi deyildiўində Türk yazınınıŋ əŋ öŋdə gələn adıdır. Onu ölüm ayağına aparan bu ustalığını canıyla damğalar. Baxıŋ onu yergiləyən düşmənlərinə qarşı necə yaŋıd verir:

"Tâhir əfəndi bizə ‘kəlb’ demiş

İltifâtı bu sözdə zâhirdir.

Mâlikî'dir məzhəbim zîrâ,

E'tîqâdımca kəlb tâhirdir!"

(‘Kelb’ Ərəbcə ‘it’ deməkdir; 1. ‘Kəlb tâhirdir’: it —bu məzhəbdə— təmizdir; 2. ‘Kəlb —məncə— Tâhir [Əfəndi]’dir!’).

"Baŋa kâfir demiş müftü əfəndi

Tutalım bən diyəm oŋa Müsəlmân

Varıldıqda yarın Rûz-ı Cəzâ'ya

İkimiz də çıqarız onda yalan!"

Nəf'î'niŋ iki üstün özəlliўi vardır: Birinci özəlliўi, şeirlərindəki görkəmli âhəngdir. Onuŋ dizələrində (misralarında) söz və səs əŋ gözəl biçımdə anlaşar, qulaqda uz, xoş yaŋqılar (əks-i sədâlar) oyandırar; ikinci özəlliўi məcazlarındakı zənginlik, geŋişlik və ucalıqdır. Öўgü və yergilərində əŋ aşırı xəyalları əŋ gözel bir səs və üslub içində verəbilməkdədir. Ara-sıra qəsîdələrində gördüўümüz aşırı süs və abartılar bilə, gözəl âhəngi ilə sunîlikdən uzaq doğal bir havadadır.Əsərləri: Nəf'î'niŋ biri Türkcə, obiri Farsca iki Divan'ı, həcviyyələrini biraraya toplayan "Sihâm-i Qəzâ" adlı bir əsəri və "Töhfətü’l-‘Uşşâq" adlı 97 beytlik Farsca bir qəsîdəsi vardır. Türkcə Divan'ı 1 nə’t, 57 qəsîdə, 119 qəzəl ilə çeşidli parçalardan və 15 rubâidən meydana gələr.

Türkcə dîvanı 1936 və 1953’də basıldı. Farsca dîvanı Əli Nihad Tarlan tərəfindən Türkcəyə çevirilib yayınlandı (1943). 1943’də Səfvət Sıdqı’nıŋ yayınladığı Sihâm-i Qəzâ’nıŋ isə Ə. Qaraxan’ıŋ hazırladığı tanıtma kitabı T.C. Milli Eўidim Baxanlığı yayınları arasında çıxdı (1972, 1985). Prof. Dr. Əbdülqâdir Qaraxan “Dîvânından Seçmələr” kitabını da yayınlamışdır (1972). Nəf’î və əsərləri qonusunda Tulğa Ocaq’ıŋ —basılmamış— doçentlik tezi vardır. T.A.

_______________________________________________________________________

Tūtî-yi mu‘cizə-gūyəm, nə desəm lāf dəgül
Çarxla söyləşəməm, āyinəsi sāf dəgül

Əhl-i dildir diyəməm sînəsi sāf olmayana
Əhl-i dil bir-birini bilməmək insāf dəgül

Yinə əndîşə bilür qədr-i dür-i güftārum
Rūzgār isə dənî, dəhr isə sərrāf dəgül

Girdi miftāh-i dər-i gənc-i mə‘ānî əlümə
‘Āləmə bəzl-i gühər eyləsəm itlāf dəgül

Ləvh-i məhfūz-i süxəndir dil-i pāk-i Nəf‘î
Təb‘-i yārān gibi dükkānçə-yi səhhāf dəgül!

Nəf‘î